Zdziechowski Marian Ursyn / Здеховский Мариан Эдмундович (1861–1938), h. Rawicz, slawista, filozof, myśliciel religijny, publicysta polityczny, wykładowca na Uniwersytecie Jagiellońskim i rektor Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie.

Urodził się 30 kwietnia/12 maja 1861 r. w Nowosiółkach w pow. mińskim (gub. mińska) jako pierwsze z pięciorga dzieci Edmunda (1837–1900), właściciela dóbr Raków z folwarkiem Pomorszczyzna oraz Nowosiółki Wielkie, i Heleny Pułjanowskiej (1842–1937). Miał czworo rodzeństwa: siostrę Stefanię Marię (1862–1915) oraz braci: Fortunata (1868–1932), Józefa (1872–1948) i Kazimierza (1878–1942), pisarza, publicystę i krytyka literackiego.

Wylegitymowani w 1801 r. w księdze szlachty pow. mińskiego Zdziechowscy posiadali na początku XX w. ponad 2,3 tys. dziesięcin ziemi. Postawa Edmunda, aresztowanego w czasie powstania 1863 r. (uniknął skazania z braku dowodów), i atmosfera domu rodzinnego były jednoznacznie patriotyczne. Zdziechowski uczył się w latach 1873–1879 w gimnazjum w Mińsku, które prezentowało stosunkowo wysoki poziom nauczania. W okresie gimnazjalnym nastąpił jego pierwszy kontakt z kulturą, a ściślej językiem i literaturą rosyjską, które stały się jego pasją życiową.

W 1879 r. podjął studia na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Petersburskiego na kierunku filologicznym, słuchał wykładów sanskrytu prof. Kajetana A. Kosowicza (1814–1883), literatury powszechnej prof. Aleksandra N. Wiesiołowskiego (1838–1906), twórcy rosyjskiej komparatystyki i literatury rosyjskiej prof. Oresta F. Millera (1833–1889), pierwszego biografa Fiodora Dostojewskiego. Ponadto uczęszczał na Wydziale Prawa na wykłady karnisty prof. Nikołaja S. Tagancewa (1843–1923), autora Kodeksu karnego Imperium Rosyjskiego z 1903 r., oraz Aleksandra D. Gradowskiego (1841–1899), specjalisty w zakresie prawa państwowego. Wyniki egzaminów Zdziechowskiego po pierwszym roku studiów były jednak słabe, co stało się powodem skreślenia go z listy studentów. Mimo to podjął kolejną próbę i zapisał się na Uniwersytet Dorpacki, gdzie również rozpoczął studia filologiczne z zakresu słowianoznawstwa pod kierunkiem prof. Pawła A. Wiskowatowa (1842–1905), uczonego o liberalnych przekonaniach. Był bardzo pilnym i pracowitym studentem, czteroletni kurs studiów zakończył w ciągu dwu i pół roku. W 1882 r. uzyskał pierwszą nagrodę za rozprawę konkursową Wydziału Historyczno-Filologicznego pt. O Dobryni Nikityczu, bohaterze pieśni epicznych ludu Wielkoruskiego. Egzaminy końcowe zdał w grudniu tego roku. Decyzją Rady Wydziału Historyczno-Filologicznego z 18 grudnia 1882 r. otrzymał stopień kandydata języka rosyjskiego (dyplom z 7 stycznia 1883) i opuścił Dorpat, udając się na dalsze studia do Europy Zachodniej. W czasie studiów zaangażował się w działalność Konwentu Polonia, najstarszej korporacji polskich studentów w Dorpacie (założona w 1828 r.). Na obchodzonej przez Konwent 50. rocznicy wybuchu powstania listopadowego wygłosił okolicznościową mowę i było to pierwsze, zabarwione romantycznym patosem, publiczne wystąpienie Zdziechowskiego. Podczas studiów ogłosił też pierwsze publikacje w polskich czasopismach – petersburskim „Kraju” i warszawskim „Ateneum”, które sygnalizowały kierunek jego zainteresowań naukowych, tj. kwestie porównawcze rosyjskiej i polskiej myśli mesjanistycznej oraz krytyki literackiej.

W 1883 r. w drodze na Zachód, przejeżdżając przez Kraków, poznał niektórych uczonych z Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ), w czym pomogły mu listy polecające i kontakty osobiste Włodzimierza Spasowicza (1829–1906). Letni semestr 1883 r. spędził na uniwersytecie w Grazu, słuchając tam wykładów z zakresu nauk o społeczeństwie. Latem tego roku (24 lipca–26 września) pracował w bibliotece w Zagrzebiu, gdzie zapoznawał się z dorobkiem literatur południowo-słowiańskich. Od końca września do początku marca 1884 r. przebywał w Genewie, uczęszczając na tamtejszym uniwersytecie na wykłady z historii i teorii literatury. Po powrocie zamieszkał w Petersburgu, w którym z przerwami na dłuższe wyjazdy przebywał do lata 1889 r. Pierwszy taki wyjazd nastąpił w okresie od grudnia 1884 r. do końca marca 1885 r. Zwiedzał wówczas Egipt, Palestynę, Bejrut oraz Konstantynopol.

Przenosiny do Petersburga wiązały się z planami naukowymi Zdziechowskiego i nadziejami na uzyskanie stopnia naukowego magistra, liczył też na podjęcie pracy na stanowisku docenta prywatnego na jednym z uniwersytetów w Cesarstwie Rosyjskim. W tym czasie (1886–1891) został wciągnięty do rejestru kadry nauczycielskiej petersburskiego okręgu szkolnego z rangą radcy tytularnego. Na czas pobytu nad Newą przypada intensywna praca naukowa i publicystyczna Zdziechowskiego. Nawiązał wówczas kontakty naukowe z przedstawicielami profesury Uniwersytetu Petersburskiego, wspomnianymi wyżej O. F. Millerem i A. N. Wiesiołowskim, a za pośrednictwem P. A. Wiskowatowa z Aleksandrem N. Pypinem (1833–1904). Na ten okres przypada również znajomość z filozofem Władimirem S. Sołowjowem (1853–1900). Efektem zainteresowań naukowych było wydane w Petersburgu w 1887 r. dzieło: Очерки из психологии славянского племени. Славянофилы (pod pseudonimem M. Ursin), którego polska wersja pt. Mesjaniści i słowianofile. Szkice z psychologii narodów słowiańskich opublikowana w 1888 r. w Krakowie stała się w następnym roku podstawą do uzyskania stopnia doktorskiego (pod kierunkiem prof. Stanisława Tarnowskiego (1837–1917)) na UJ. Obie wersje językowe tej publikacji spotkały się z pozytywnym przyjęciem, co znalazło wyraz w wielu recenzjach na łamach rosyjskich i polskich czasopism.

Okres petersburski w życiu Zdziechowskiego, oprócz intensywnej pracy naukowej, charakteryzowało wejście w środowisko współpracowników redakcji „Kraju” oraz nawiązanie bliskich relacji z wyznaczającymi jego linię polityczną W. Spasowiczem i Erazmem Piltzem (1851–1929), jak również ogłoszenie wielu publikacji wyrażających ideę zbliżenia i porozumienia politycznego z państwem i społeczeństwem rosyjskim, zwłaszcza jego liberalnym odłamem. Wyrazem tego stanowiska było także uczestnictwo w życiu rosyjskich środowisk literackich, w tym udział w maju 1886 r. w oficjalnych uroczystościach ku czci związanego z kręgami nacjonalistycznymi pisarza Apołłona N. Majkowa (1821–1897). Był to również okres udzielania się w życiu towarzyskim Polonii petersburskiej, w szczególności jej młodszego – młodzieżowo-studenckiego odłamu. W tym czasie Zdziechowski zawarł też związek małżeński (ślub 7 stycznia 1887 r. w kościele św. Ducha w Wilnie) z Marią Kotwicz (1861–1936), córką zamożnych ziemian z majątku Turły (pow. wileński). W roku następnym urodził się ich syn, Ksawery. W Petersburgu Zdziechowscy wynajmowali mieszkanie do 1889 r.

Niemożność zdobycia pracy na którymkolwiek z uniwersytetów rosyjskich zbiegła się w czasie z uzyskaniem doktoratu na UJ. Tym samym Zdziechowski związał swą dalszą aktywność naukowo-społeczną z Krakowem, w którym mieszkał i tworzył w latach 1889–1914. To tu osiągnął szczyty kariery akademickiej, uzyskując w roku 1894 habilitację za rozprawę Karol Hynek Macha i bajronizm czeski (Kraków 1893), która była jedynie fragmentem większego dzieła poświęconego bajronizmowi w literaturach europejskich. Uzyskał też veniam legendi i docenturę prywatną w zakresie filologii słowiańskiej, rozszerzoną w 1897 r. na historię literatury powszechnej nowożytnej. W 1899 r. został profesorem nadzwyczajnym, a w 1908 r. profesorem zwyczajnym tytularnym (bez katedry). Wybrany w 1900 r. na członka korespondenta Akademii Umiejętności, w 1909 r. został jej członkiem czynnym zagranicznym.

Tematyka jego wykładów była zróżnicowana, od zagadnień związanych z literaturą chorwacką i rosyjską poprzez historię romantyzmu niemieckiego po węzłowe problemy z pogranicza filozofii, historii idei i prądów literackich w Europie. Cieszyły się one dużym powodzeniem, niekiedy na sali wykładowej zasiadało ok. 150 studentów. Szczyt popularności Zdziechowskiego jako wykładowcy przypadł na lata zaburzeń rewolucyjnych w Królestwie, kiedy część zagrożonej aresztowaniami młodzieży szukała schronienia w Galicji i zapisywała się na UJ. W tym okresie jego aktywność ujawniała się przede wszystkim na płaszczyźnie naukowo-akademickiej, co znalazło odbicie w kolejno osiąganych stopniach i tytułach naukowych oraz coraz obszerniejszej liście publikacji z zakresu historii literatury, krytyki literackiej, myśli społeczno-politycznej oraz filozoficzno-religijnej. Spośród nich należy wymienić fundamentalne monografie: Byron i jego wiek (Kraków 1894–1897, t. 1–2), Szkice literackie (Warszawa 1900), „Pestis perniciosissima”. Rzecz o współczesnych kierunkach myśli katolickiej (Warszawa 1905), Die Grundprobleme Russlands. Literarisch-politische Skizzen, (Wien–Leipzig 1907), Wizja Krasińskiego. Ze studiów nad literaturą i filozofią polską (Kraków 1912), U opoki mesjanizmu. Nowe szkice z psychologii narodów słowiańskich (Lwów 1912) oraz Pesymizm, romantyzm a podstawy chrześcijaństwa (Kraków 1914–1915, t. 1–2). Oprócz dzieł o charakterze monograficznym publikował w prasie polskiej, rosyjskiej i zachodnioeuropejskiej. W publicystyce wypowiadał się na różnorodne tematy z zakresu bieżącej polityki polskiej i rosyjskiej, jak również międzynarodowej, zwłaszcza dotyczącej krajów słowiańskich, poruszał także zagadnienia społeczno-religijne, w tym nabrzmiałą kwestię reform w Kościele katolickim (tzw. modernizm religijny).

Aktywność pisarską łączył znakomicie z udziałem w życiu publicznym, był członkiem wielu organizacji i towarzystw działających na terenie Galicji i Krakowa, w tym Krakowskiego Związku Literackiego, którego prezesem został w 1894 r. Udzielał się we władzach Towarzystwa Opieki nad Polskimi Zabytkami Sztuki i Kultury, współtworzył klub dyskusyjny „Zeitgenossen”, skupiający ludzi nauki i kultury z terenu Krakowa. Brał też czynny udział w zjazdach dziennikarzy słowiańskich, które od schyłku lat 90. XIX w. odbywały się w różnych miastach monarchii austro-węgierskiej. W 1901 r. współtworzył stowarzyszenie Klub Słowiański, któremu następnie wiele lat prezesował. W 1905 r. był jednym z założycieli wydawanego przez klub czasopisma „Świat Słowiański”, a następnie, specjalizując się w problematyce rosyjskiej, jednym z jego redaktorów i publicystów.

Zdziechowski uczestniczył w różnorodnych przedsięwzięciach społecznych i politycznych, które mieściły się w obszarze relacji polsko-rosyjskich. Były to m.in. krakowskie uroczystości ku czci Aleksandra S. Puszkina z okazji jego setnych urodzin (1899), zjazd polsko-rosyjski w Moskwie (kwiecień 1905) i zjazd słowiański w Pradze (1908). Utrzymywał rozległe kontakty osobiste i korespondencyjne z wieloma postaciami rosyjskiego życia kulturalnego i politycznego, pisarzami, filozofami, redaktorami czasopism, działaczami politycznymi z kręgów liberalno-konserwatywnych. Korespondował z Lwem N. Tołstojem (1828–1910), któremu jako jeden z nielicznych Polaków złożył wizytę w Jasnej Polanie.

Wybuch wielkiej wojny (1914), a następnie ukształtowanie się frontu, które odcięło Zdziechowskiego od Krakowa, spowodowały nasilenie jego kontaktów z Polonią w Rosji oraz rosyjskimi elitami kulturalno-politycznymi, w tym m.in. z filozofem Nikołajem A. Bierdiajewem (1874–1948), politykiem i ekonomistą Piotrem B. Struwem (1870–1944), pisarzem i filozofem Dmitrijem S. Mierieżkowskim (1865–1941). W czasie wojny, przebywając w rodzinnych Nowisiółkach i Moskwie, przyjeżdżał do Piotrogrodu na liczne spotkania oraz w charakterze profesora-wykładowcy na Wyższych Kursach Polskich. Upadek caratu, a następnie przejęcie jesienią 1917 r. władzy przez bolszewików było dla Zdziechowskiego osobistą tragedią. „W czerwonym sztandarze zobaczyłem symbol końca Rosji, Rosji nie tyle carskiej [...], ile Rosji wnoszącej swoją obfitą daninę do skarbca ogólnoludzkiej kultury, Rosji, która ustami Hercena błogosławiła tych, którzy wkroczyli na drogę walki w imię rozumu ludzkiego, osobistej wolności i bratniej miłości” – pisał w Liście otwartym prof. M. Zdziechowskiego do Dimitrija Fiłosofowa opublikowanym w 1928 r. w „Za Wolność”, organie rosyjskich emigrantów w Polsce. Ukształtowanej na gruzach starego reżimu formacji bolszewickiej nie traktował jako kontynuacji modelu poprzedniego państwa, a jako jego zaprzeczenie. Będąc zwolennikiem państw centralnych nie dowierzał stanowisku państwa oraz społeczeństwa rosyjskiego w kwestii uznania praw narodu polskiego do niepodległości.

W II Rzeczypospolitej Zdziechowski był w latach 1919–1931 profesorem zwyczajnym w katedrze literatury powszechnej na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie. Na uczelni tej pełnił też odpowiedzialne funkcje dziekana Wydziału Humanistycznego (1921/1922) oraz rektora (1925–1927). Działał w wielu towarzystwach i organizacjach naukowych, społecznych, a także politycznych. Był m.in. członkiem zarządu, a następnie prezesem (1933–1938) Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie i prezesem (1924–1938) Towarzystwa Pomocy Naukowej im. Eustachego i Emilii Wróblewskich. Należał do członków założycieli Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie (1930) oraz wykładał w istniejącej przy nim Szkole Nauk Politycznych. Był również jednym z założycieli i dozgonnym prezesem Towarzystwa Przyjaciół Węgier (1924–1938), prezesem (1927–1928) Związku Zawodowego Literatów Polskich oraz wielu komisji i komitetów, które działały na terenie Wilna. W uznaniu zasług na polu nauki został wyróżniony doktoratami honorowymi uniwersytetów w Segedynie (1930), Tartu (dawniej Dorpat, 1932) oraz Stefana Batorego w Wilnie (1933), był również członkiem korespondentem (od 1928) Węgierskiej Akademii Nauk.

W działalności publicystyczno-politycznej Zdziechowski zwalczał ideologię komunizmu i stanowiące jej emanację państwo sowieckie. Jednocześnie występował w obronie kultury rosyjskiej oraz Rosjan zmuszonych do opuszczenia ojczyzny. Należał do czynnych twórców myśli konserwatywnej w Polsce, czemu dawał wyraz w licznych publikacjach. Do najważniejszych jego ówczesnych prac należy zaliczyć: Wpływy rosyjskie na duszę polską (Kraków 1920), Europa. Rosja. Azja. Szkice polityczno-literackie (Wilno 1923), Walka o duszę młodzieży. Z czasów rektorstwa (Wilno 1927), Napoleon III. Szkice z dziejów jego życia i pracy (Kraków 1930), Chateaubriand i Napoleon (Wilno 1932), Chateaubriand i Burbonowie (Wilno 1934), Od Petersburga do Leningrada (Wilno 1934), Węgry i dookoła Węgier. Szkice polityczno-literackie (Wilno 1933), W obliczu końca (Wilno 1938) oraz Widmo przyszłości. Szkice historyczno-publicystyczne (Wilno 1939, wydanie pośmiertne).

Zmarł 5 października 1938 r. w Wilnie. Został pochowany na wileńskim cmentarzu wojskowym na Antokolu we wspólnym grobie ze zmarłą w 1936 r. żoną Marią. Miał dwóch synów: Ksawerego (1888–1941) oraz Edmunda (1895–1915).

Był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1936).



Bibliografia:
A. Supruniuk, M. Supruniuk, Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie w fotografii 1919–1939, Toruń 2009 (fot. nr 36, 45, 46, 84, 88, 117); Z. Opacki, Między uniwersalizmem a partykularyzmem, Gdańsk 2006 (fot. nr 1, 3, 4, 5, 7, 18); J. Krasicki, Eschatologia i mesjanizm. Studium z dziejów światopoglądu Mariana Zdziechowskiego, Wrocław 1994; Marian Zdziechowski 1861–1938. W 70 rocznicę śmierci, red. J. Skoczyński, A. Wroński, Kraków 2009; J. Skoczyński, Pesymizm filozoficzny Mariana Zdziechowskiego, Wrocław 1983; Z. Opacki, W kręgu Polski, Rosji i Słowiańszczyzny. Myśl i działalność społeczno-polityczna Mariana Zdziechowskiego do 1914 r., Gdańsk 1996; W. Wasilewski, Marian Zdziechowski wobec myśli rosyjskiej XIX i XX wieku, Warszawa 2005; Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ) w Krakowie: sygn. WF II 478 (Teczki osobowe pracowników naukowych), S. II782 (Docenci prywatni. Akta ogólne, habilitacje), S. II 84 (Protokoły posiedzeń Senatu); Archiwum Polskiej Akademii Nauk (PAN) w Warszawie: sygn. III-102 (Materiały Mariana Zdziechowskiego); Центральный государственный исторический архив Санкт-Петербурга (CGIA St. Pet.) w St. Petersburgu: F. 14, op. 3, d. 20654 (Archiwum Uniwersytetu Piotrogrodzkiego, teczka osobowa M. Zdziechowskiego); Biblioteka Narodowa (BN) w Warszawie: sygn. 12602 (Maria ze Zdziechowskich Alfredowa Żurowska, Wspomnienia); Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego w Wilnie: F. 33 (Archiwum Mariana Zdziechowskiego).