Wyższe Kursy Polskie (WKP) / Выcшие польскиe курсы, zajęcia edukacyjne typu wyższego oferujące wykształcenie uzupełniające z zakresu nauk społecznych i humanistycznych, adresowane do dorosłych Polaków obojga płci, głównie przebywających w Piotrogrodzie w latach 1916–1918 uchodźców z Królestwa Polskiego.

WKP powstały nad Newą latem 1916 r. z inicjatywy powołanego do życia w lutym tego samego roku polskiego Towarzystwa Miłośników Historii i Literatury (TMHiL), któremu prezesował najpierw wybitny filolog klasyczny prof. Tadeusz Zieliński (1859–1944), a następnie rektor tamtejszej Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD), a późniejszy twórca Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL) ks. Idzi Radziszewski (1871–1922). Działalność podjęły we wrześniu 1916 r. Ich podstawowym zadaniem było zapewnienie wysiedlonym z Królestwa Polskiego i tzw. guberni zachodnich rodakom, jak również deportowanym w głąb Rosji poddanym austriackim i niemieckim polskiego pochodzenia, wykształcenia uzupełniającego typu uniwersyteckiego w zakresie historii, literatury, filozofii, prawa i socjologii. Liczba słuchaczy, wśród których było wielu w starszym wieku, przekraczała w pierwszym roku działalności 700 osób. Na stale rosnącą frekwencję wpływ miały zarówno wybitne nazwiska wykładowców, wieczorne godziny zajęć (od 19.00 do 21.00), jak również możliwość zapisywania się na wybrane wykłady. W roku 1916 w pierwszym semestrze (od 15/28 września) opłata wynosiła dla dorosłych 25 rub. a dla uczącej się młodzieży i wolnych słuchaczy 15 rub., w 1917 r. zaś w pierwszym semestrze (od 11/24 stycznia) dorośli płacili po 25 a w drugim (od 3/16 października) po 30 rub., studiująca młodzież zaś odpowiednio po 15 rub. i 20 rub. W drugim semestrze 1917 r. (od 20 września/ 3 października) i pierwszym semestrze (od 15/28 stycznia) 1918 r. opłaty dla dorosłych i młodzieży pozostawały na tym samym poziomie; wolni słuchacze i młodzież ucząca się uiszczali tygodniowo odpowiednio 5 i 3,5 rub. Ze względu na warunki wojenne na WKP uczęszczały głównie młode kobiety, przede wszystkim uczennice żeńskiego gimnazjum przy kościele św. Katarzyny. Duża liczba chętnych wymusiła na organizatorach prowadzenie z części przedmiotów zajęć równoległych. Organizatorom WKP zależało na praktycznym wykorzystaniu przymusowej obecności w Piotrogrodzie wielu wybitnych polskich uczonych, jednocześnie kursy stwarzały możliwość zapewnienia temu gronu niezbędnej pomocy materialnej.

Skupieni w TMHiL działacze, a w szczególności związani z tym stowarzyszeniem miejscowi adwokaci przysięgli Józef Nowakowski i Walerian Rogoyski (zm. 1954), wynegocjowali z zarządami kościoła św. Katarzyny i obu działających przy nim polskich katolickich gimnazjów prowadzenie popołudniowych i wieczornych zajęć w pomieszczeniach tychże, tj. w budynkach gimnazjum żeńskiego przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32. W sali bibliotecznej gimnazjum męskiego  prowadzili swe cieszące się dużą frekwencją wykłady prof. Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929) i prof. Leon Petrażycki (1867–1931) oraz – rzadziej – dyrektor gimnazjum, filolog klasyczny Stefan Cybulski (1858–1937). Zapisy na kursy odbywały się od 1/14 września 1916 r. w kancelarii gimnazjum żeńskiego, w którym przeprowadzano potem większość zajęć. Kierowniczką wspomnianej kancelarii była Maria Bekmanówna, sekretarzem zaś p. Bagieński. Zarówno parafia, jak i obie placówki szkolne użyczały swych lokali za darmo, a wykłady pomimo rosnącej ciasnoty prowadzono tam do końca istnienia kursów. Szczególną życzliwością dla „współlokatorów” wykazywała się dyrektorka (od 1915 r.) gimnazjum żeńskiego Maria Rzeszotarska (1878–1938). Bezinteresowną opiekę prawną nad działalnością kursów sprawował adwokat W. Rogoyski. KWP dawały również możliwość regularnego uczestnictwa w mszach św., które organizował kapelan i wykładowca WKP, profesor RzAD ks. dr Czesław Falkowski (1887–1969), późniejszy biskup łomżyński (1949–1969).

Uroczystość rozpoczęcia zajęć z udziałem licznie zgromadzonej Polonii odbyła się w kaplicy i sali bibliotecznej gimnazjum męskiego. Inauguracyjną mszę z udziałem chóru kościoła św. Katarzyny odprawił ks. I. Radziszewski. On też wygłosił okolicznościową mowę, a następnie stanął na czele Rady Pedagogicznej WKP oraz prowadził w ich ramach wykłady. Na otwarciu kursów uroczyste przemówienia wygłosili także pierwszy dyrektor kursów prof. T. Zieliński oraz członek zarządu kursów, a jednocześnie sekretarz stołecznej Polskiej Macierzy Szkolnej (PMSz) adwokat J. Nowakowski. Prorektorem kursów i jednym z wykładowców został współzałożyciel i wiceprezes TMHiL, znakomity filolog i historyk prof. Stanisław Ptaszycki (1853–1933), który wygłosił także wykład inauguracyjny. W styczniu 1915 r. był on jednym z sygnatariuszy pisma stołecznych polskich działaczy do szefa sztabu generalnego gen. Nikołaja N. Januszkiewicza (1868–1918) w sprawie wstrzymania deportacji w głąb Rosji Polaków – austriackich i niemieckich poddanych. W tym samym roku na życzenie Komitetu Naukowego Ministerstwa Oświaty (pismo z 17 kwietnia) opiniował program wykładów języka polskiego i literatury polskiej w katolickim gimnazjum św. Katarzyny w Piotrogrodzie. Ideę nowo utworzonych kursów przybliżył Rosjanom w artykule opublikowanym w „Birżewych Wiedomostiach” [Биржевые ведомости] (1 czerwca 1916 r.) ich prezes prof. T. Zieliński.

Wykładowcami kursów byli miejscowi i przyjezdni uczeni oraz nauczyciele akademiccy polskiego pochodzenia, głównie z Uniwersytetu Petersburskiego. Tworzyli oni Radę Pedagogiczną WKP, której sekretarzował bratanek prof. St. Ptaszyckiego, polonista Jan Ptaszycki (1882–1954). Skład rady uzupełniała wybrana demokratycznie dwójka kursantów w osobach Marii Winiarskiej i Marii Obuch-Woszczatyńskiej. Na KWP wykładano m.in. takie przedmioty, jak: historia literatury polskiej Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego – historyk literatury i archiwista oraz redaktor piotrogrodzkiej „Myśli Narodowej”, późniejszy zastępca przewodniczącego Delegacji Polskiej w Polsko-Radzieckiej Mieszanej Komisji Rewindykacyjnej oraz redaktor „Archeionu” dr Piotr Bańkowski (1885–1976); charakterystyka psychologiczna jęz. polskiego – znany językoznawca J. N. Baudouin de Courtenay, zarys historii prawa polskiego – prawnik, późniejszy profesor KUL i Uniwersytetu Warszawskiego Jerzy Fiedorowicz (ur. 1888), rozwój polityki socjalnej z uwzględnieniem ziem polskich – prawnik, szef biura prasy zagranicznej Rady Międzypartyjnej Jerzy Karol Kurnatowski (1874–1934), kwestia agrarna w Polsce w XIX w. – polityk i publicysta Ligi Narodowej dr Stanisław Kozicki (1876–1958), literatura polska od 1831 r. oraz ideologia najnowszych kierunków w literaturze polskiej (dwa kursy) poeta, tłumacz i redaktor „Głosu Polskiego” Remigiusz Kwiatkowski (1884–1961), zarys historii oświaty kobiecej w Polsce – córka znanego adwokata Konrada Niedźwiedzkiego (1855–1944) Olga Niedźwiedzka (1887–1972), zarys socjologii – prawnik i socjolog prawa prof. L. Petrażycki, encyklopedia historii i literatury polskiej oraz historia literatury polskiej (dwa kursy) St. Ptaszycki, historia filozofii powszechnej – ks. I. Radziszewski, historia filozofii w Polsce w XIX w. – prawnik ks. prof. Adam Szymański (1880–1956), antropologia ogólna ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich – prof. Julian Talko-Hryncewicz (1850–1936), historia sprawy robotniczej w Polsce – dr nauk politycznych i społecznych, późniejszy rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie ks. prof. Aleksander Wójcicki (1878–1954), ustrój polityczny i administracyjny na ziemiach polskich oraz dzieje polski w zarysie (dwa kursy) – prawnik, późniejszy sędzia i przewodniczący Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, dr Bogdan Winiarski (1884–1969), historia polityczna zaboru pruskiego i siły ekonomiczne Polski – działacz Ligi Narodowej i redaktor piotrogrodzkiej „Sprawy Polskiej” Bohdan Wasiutyński (1882–1940), miasta polskie w wiekach średnich – związany z Uniwersytetem Jagiellońskim w Krakowie historyk Stanisław Kętrzyński (1876–1950), historia filozofii po Chrystusie – ks. I. Radziszewski, archeologia ziem polskich – profesor UP i opiekun tamtejszego Stowarzyszenia Studentów Polaków Konstanty Chyliński (1881–1939), późniejszy wykładowca historii starożytnej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i na KUL.

W gronie wykładowców WKP był także pierwszy ich dyrektor prof. T. Zieliński, który wspominał: „i choć przy mojej złej polszczyźnie przyszło mi to z trudem, musiałem wiosną 1917 roku wygłosić cykl wykładów o religii greckiej, który, mimo tych trudności językowych oraz tematu dotyczącego zamierzchłych czasów, miał liczne audytorium. W ten sposób stara ojczyzna całą mocą swojej miłości przyzywała marnotrawnego syna” (Autobiografia, s. 190–191). Z różnych względów nie doszedł do skutku cały cykl zapowiadanych od lutego 1917 r. pod wspólnym tytułem Podstawy duchowe umysłowości współczesnej wykładów historyka i filologa prof. Mariana Zdziechowskiego (1861–1938); odbył się wykład wstępny (14/27 lutego), a 18 lutego/ 3 marca „Dziennik Polski” (nr 49) donosił, że wystąpienia krakowskiego uczonego „ściągają nader liczne grono słuchaczy. Frekwencja wzrosła do 300 osób”.

Skupiona wokół WKP młodzież akademicka organizowała w „Ognisku Polskim” przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.]) 13 cykliczne wieczornice. M. in. 10 listopada 1916 r. odbył się tam wieczór literacko-artystyczny na rzecz Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW), a trakcie którego z prelekcją o twórczości Stanisława Wyspiańskiego (1869–1907) wystąpiła aktorka i działaczka społeczna Antonina Sokolicz (1879–1942). Jednym z ostatnich tego typu spotkań był zorganizowany 17 marca 1918 r., połączony z wykładem prof. Ciechowskiego koncert na rzecz PMSz.. Ze względu na rozwój wydarzeń wojennych, a następnie wybuch rewolucji październikowej 1917 r. w drugim roku działalności na kursy zapisało się zaledwie ok. 200 osób. W 1918 r. WKP przestały być samowystarczalne i funkcjonowały wyłącznie dzięki wsparciu finansowemu Karola Jaroszyńskiego (1878–1929). Wiosną do egzaminów przystąpiło jeszcze ponad 20 osób, ostatecznie w czerwcu tego samego roku piotrogrodzkie kursy zakończyły działalność sesją egzaminacyjną (18 maja – 14 czerwca). Abiturienci szkół średnich, którzy złożyli wymagane regulaminem kursów egzaminy otrzymali dyplomy ukończenia WKP, pozostali zaś (słuchacze stali, którzy zdali część egzaminów lub do nich nie przystąpili oraz wolni słuchacze) dostali stosowne poświadczenia.

Przy WKP działo Koło Dramatyczne. Zorganizowało ono m.in. w styczniu 1917 r. dwie wieczornice – 15 na rzecz jednej z ochronek pod patronatem PTPOW, a 22 dla całej Polonii z odegraniem jednoaktówki Andrzeja Marka (właśc. Marek Arnstein, 1878–1942 lub 1943) Bzik mojej żony z 1902 r. oraz koncertem z udziałem solistów. W grudniu tego roku Koło wystawiło jeszcze jednoaktową komedię Aleksandra Fredry (1793–1876) Trzy domina, której prezentację dopełniły wstępy muzyczne solistów oraz chóru „Sokoła Polskiego”. Wstęp na te spotkania wynosił 50 kop. dla słuchaczy WKP i 1 rub. dla gości. Latem 1917 r. Zarząd kursów zainicjował także wieczorny Uniwersytet Ludowy przeznaczony dla przebywających nad Newą robotników i żołnierzy. Zajęcia, dotyczące historii i literatury polskiej oraz aktualnych zagadnień społeczno-politycznych, prowadzone były od godz. 19.00 do 21.00 w salach gimnazjum męskiego przy kościele św. Katarzyny. Wykłady prowadziła kadra profesorska kursów. WKP stały się wzorem dla powołanego do życia w styczniu 1917 r. staraniem dyrektorki kijowskiej pierwszej szkoły średniej (potem gimnazjum) dla Polek Wacławy z Jędrzejewiczów Peretiatkowiczowej (1855–1939) Wyższych Polskich Kursów Naukowych, przekształconych następnie w Polskie Kursy Uniwersyteckie w Kijowie. Jedynym petersburskim wykładowcą, który podjął na nich pracę, był J. Talko-Hryncewicz. WKP posłużyły także za wzorzec dla podobnych kursów moskiewskich. „Istnienie Kursów stanowi, szczególnie w burzliwym okresie życia w Petersburgu, piękną kartę w historii wysiłków kulturalnych tamtejszej kolonii polskiej” (Kościół św. Katarzyny jako twierdza…, s. 84), pisał po latach związany od początku z WKP i wykładający na nich literaturę polską J. Ptaszycki. 

Po odzyskaniu przez Polskę nieodległości wielu dawnych wykładowców WKP podjęło pracę na KUL, gdzie dzięki ofiarności wspomnianego wyżej K. Jaroszyńskiego trafiło też część ich prywatnych księgozbiorów. Według świadectwa P. Bańkowskiego, w grupie, która przybyła końcem czerwca 1918 r. pociągiem ewakuacyjnym do Lublina byli m.in.: ks. Cz. Falkowski, ks. Bronisław Żongołłowicz (1870-1944), filolog klasyczny i tłumacz prof. Stefan Srebrny (1890-1962) z żoną oraz prof. St. Ptaszycki z bratankiem Janem. Innym pociągiem dotarli tam profesorowie: T. Zieliński, J. Baudouin de Courtenay i K. Chyliński.


Bibliografia:
J. Róziewicz, Polskie środowisko naukowe w Petersburgu w latach 1905–1918, w: Polsko-rosyjskie związki społeczno-kulturalne na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1980, s. 207–209, 215; J. Róziewicz, L. Zasztowt, Polskie Kolegium Uniwersyteckie w Kijowie (1917–1919), „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1991, nr 34, s. 93; W. z Polkowskich Markowska, Zarys dziejów gimnazjum żeńskiego, w: Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowanków gimnazjów przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu, Warszawa 1933, s. 126; J. Ptaszycki, Kościół św. Katarzyny jako twierdza polskiego życia kulturalno-oświatowego w Petersburgu w latach 1916–18, tamże, s. 79–85; J. Talko-Hryncewicz, Wspomnienia z lat ostatnich (1908–1932), Warszawa 1932, s. 66–67; T. Zieliński, Autobiografia, w: Autobiografia. Dziennik 1939–1944, podali do druku H. Geremek, P. Mitzner, Warszawa 2005, s. 190–191; A. Chodakowska, Materiały Piotra Bańkowskiego, „Biuletyn Polskiej Akademii Nauk” 2008, nr 49, s. 14, http://www.petea.home.pl/apan/files/user_files2/biuletynnr%2049-internet.pdf [dostęp: 18 III 2016]; Gimnazjum Św. Katarzyny w Petersburgu, http://www.kimonibyli.pl/gimnazjum-sw-katarzyny-w-petersburgu/ [dostęp: 20 VII 2016]; M. Strawińska, Wyższe Kursy Polskie w Petersburgu 1916–1918. Uniwersytet Lubelski: polonistyka, romanistyka, pedagogika 1921–1926, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918–1925, wstęp i red. G. Karolewicz, Lublin 1978, s. 55-66; „Gazeta Toruńska” 1916, nr 240, 18 października, s. 4 (Otwarcie wyższych kursów polskich w Piotrogrodzie); "Dziennik Narodowy” 1918, m.in.: nr 195, 18 maja, s. 4 (koniec roku i egzaminy), nr 201, 26 maja, s. 4 (egzaminy), nr 205, 3 czerwca, s. 4 (egzaminy), nr 207, 4 czerwca, s. 4 (egzaminy), nr 213, 11 czerwca, s. 4 (dyplomy); „Dziennik Petrogradzki” 1916, nr 1771, 8/21 maja, s. 3 (Wyższe Kursy Polskie); „Dziennik Polski” 1916, nr 48, 8/21 listopada, s. 3 (Z Wyższych Kursów Polskich), nr 94, 24 grudnia/6 stycznia 1917 r., s. 3 (Wyższe Kursy Polskie w Piotrogrodzie), 1917 nr 6, 6/19 stycznia, s. 3, nr 17, 17/30 stycznia, s. 3, nr 20, 20 stycznia/ 2 lutego, s. 3 (Wieczór Wyższych Kursów Polskich), nr 24, 24 stycznia/ 6 lutego, s. 2 (Wieczornica Wyższych Kursów Polskich), nr 25, 25 stycznia/ 7 lutego, s. 3 (Z Wyższych Kursów Polskich), nr 35, 4/17 lutego, s. 3, nr 46, 15-28 lutego, s. 3, nr 83 z 9/22 kwietnia, s. 3, nr 228, 6/19 października, s. 3, nr 231, 10/23 października, s. 3 (Wyższe Kursy Polskie), nr 283, 13/26 grudnia, s. 3 (Wieczór artystyczny Wyższych Kursów Polskich), 1918, nr 8, 14/28 stycznia, s. 1, nr 146, 6 marca, s. 4, nr 211, 8 czerwca, s. 4; „Głos Polski” 1916, nr 26, 3 (?) lipca, s. 9, nr 35, 28 sierpnia/ 10 września (reklama), nr 36, 4/17 listopada, s. 13 (Wyższe kursy polskie), 1917, nr 21, 21 maja/ 3 czerwca, s. 8 (Uniwersytet Ludowy); „Myśl Narodowa” 1916, 1917, nr 1, s. 88-89 (Kronika. Wyższe Kursy Polskie); Archiwum KUL w Lublinie: sygn. 1139A (K. Jędrzejewski, Kilka wspomnień związanych z genezą KUL-u, mszp.), s. 41-41 (odręczna notatka P. Bańkowskiego).