Trzeciak Stanisław Kostka / Тржецяк Станислав Костка (1873–1944), ksiądz, profesor Akademii Duchownej (AD) w Petersburgu, działacz społeczny, popularyzator teologii.

Urodził się 25 października 1873 r. w Rudni Wielkiej koło Rzeszowa (Galicja). Pochodził z chłopskiej rodziny Jana i Katarzyny z Majcherów. W latach 1886–1894 uczył się w gimnazjum w Rzeszowie. Studiował najpierw (1894/1895) na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ), a następnie na Wydziale Teologicznym jako alumn Seminarium Duchownego w Krakowie. Po święceniach 29 czerwca 1898 r. został wikariuszem w Chrzanowie i Myślenicach (od 1899 r.). Kontynuował równocześnie studia teologiczne na UJ, uzyskując 1 lipca 1900 r. doktorat. W latach 1901–1902 udał się w podróż naukową, zwiedzając uniwersytety we Fryburgu Szwajcarskim, Bernie, Wiedniu, Rzymie i Monachium. Po powrocie do kraju pracował jako wikariusz w Wieliczce. W latach 1904–1906 przebywał na urlopie zdrowotnym. W tym okresie pracował w Szkole Biblijnej oo. Dominikanów i w Instytucie Archeologicznym w Jerozolimie. Zwiedził wówczas Egipt, Palestynę, Azję Mniejszą i Grecję. Prowadził prace badawcze nad tamtejszą przyrodą i chorobami, zwłaszcza trądem. Wyniki swoich badań prezentował w 1914 r. na Światowej Wystawie Higieny w Petersburgu, przedstawiając zdjęcia chorych z Rosji, Turkiestanu, Norwegii i Palestyny. W sierpniu 1906 r. został przeniesiony do diecezji przemyskiej, gdzie był sekretarzem kurii biskupiej. W ciągu dwóch lat entuzjastycznie włączył się do pracy społecznej zainicjowanej przez bp. św. Józefa Sebastiana Pelczara (1842–1924). Był m.in. delegatem biskupa na IX Zjazd Towarzystwa Kółek Rolniczych we Lwowie (1907), należał do Związku Katechetów, uczestniczył w pracach Związku Katolicko-Społecznego, działał w Komitecie Dożywiania Dzieci w szkołach ludowych Przemyśla.

We wrześniu 1907 r. Trzeciak objął katedrę Pisma Świętego Nowego Testamentu w AD w Petersburgu, którą prowadził do 1918 r. Wykładał archeologię biblijną (1907–1908), wprowadzenie do Ksiąg Nowego Testamentu, historię i geografię Palestyny. Wprowadził dodatkowo seminaria naukowe, poświęcone m.in. klimatowi, higienie, stosunkom politycznym, kapłanom żydowskim w okresie życia Chrystusa, zmieniając co roku ich tematy. Opracowania wykładów monograficznych z tych seminariów wydał drukiem w późniejszym okresie (Stosunki polityczne u Żydów za czasów Chrystusa Pana, Poznań 1906; Klimat i choroby w Palestynie za czasów Chrystusa Pana, Warszawa 1928; Kler żydowski za czasów Chrystusa, „Przegląd Kościelny” 1906, t. 9, s. 373–378, 420–439; Literatura i religia u żydów w czasach Chrystusa Pana, Warszawa 1910, t. 1–2). Uczestniczył także w reformie uczelni, kilkakrotnie podróżując w tej sprawie do Rzymu (1908–1909) jako delegat abp. mohylewskiego Apolinarego Wnukowskiego (1848–1909) i zarządu AD, gdyż oficjalna korespondencja ze Stolicą Apostolską była objęta cenzurą. Wiosną 1910 r. inkardynował się do archidiecezji mohylewskiej, a w czerwcu przyjął obywatelstwo rosyjskie.

Był również zaangażowany w działalność społeczno-duszpasterską w Petersburgu i okolicznych miejscowościach. Brał udział w zebraniach miejscowego duchowieństwa, odbywających się najczęściej u proboszcza kościoła św. Katarzyny ks. Konstantego Budkiewicza (1867–1923). Od 1909 r. należał do Katolickiego Stowarzyszenia „Oświata”, dla którego członków głosił wykłady, w tymże roku prowadził też rekolekcje na terenie Petersburga, m.in. dla członków i sympatyków Towarzystwa Wincentego à Paulo. Od maja 1912 r. był współpracownikiem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Archeologicznego oraz członkiem i prelegentem Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników. Kolejno pełnił też obowiązki kapelana, w latach 1908–1912 w utworzonej przez siebie kaplicy filialnej Najświętszego Serca Jezusowego w Teriokach [Терийоки] (obecnie Zielenogorsk [Зеленогорск]) w obw. peterburskim nad Zatoką Fińską, a w latach 1911–1918 Jana Chrzciciela (Maltańskiej) w Petersburgu/Piotrogrodzie. Mieszkał (1914) w gmachu AD na Wyspie Wasiljewskiej [Васильевский остров] przy 1 linii [1-я линия В. О.] 52.

W roku 1914 należał do grona współzałożycieli piotrogrodzkiego Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW); był jednym z wiceprezesów zorganizowanego we wrześniu 1915 r. Wydziału Pomocy Polakom Obcopoddanym Komitetu Głównego PTPOW, który prowadził działalność opiekuńczą w tzw. rejonie piotrogrodzkim. Przy utworzonym przez tę organizację schronisku w podstołecznych Oziorkach [Озерки] założył kaplicę, w której w latach 1916–1918 był duszpasterzem. W 1917 r. był też inicjatorem budowy kościoła w letniskowym Olginie [Ольгино] w obw. petersburskim. W czasie I wojny światowej (1914–1918) rząd austro-węgierski powołał do pomocy wojsku m.in. kleryków z seminariów duchownych. Po zajęciu przez wojska rosyjskie w sierpniu 1914 r. szpitala wojskowego w Trembowli w niewoli rosyjskiej znalazło się 26 lwowskich kleryków (18 obrządku łacińskiego oraz 8 kleryków bazyliańskich), którzy pracowali tam jako sanitariusze. Zostali oni przewiezieni najpierw do Kijowa, a następnie do Tomska. Trzeciak odwiedzał ich, wspierał finansowo, a w końcu w maju 1916 r. spowodował ich przeniesienie do Saratowa, gdzie w latach 1916–1918 zorganizował dla nich zastępcze „wojenne seminarium duchowne”, zaopatrując tę placówkę w niezbędne książki, żywność i ubrania oraz prowadząc rekolekcje.

Do odrodzonej ojczyzny Trzeciak wyjechał w czerwcu 1918 r. W latach 1918–1919 brał udział w obronie Lwowa, później prowadził dostawy żywności dla instytucji dobroczynnych w diecezji przemyskiej i archidiecezji lwowskiej. W 1921 r., po przeniesieniu z powrotem do diecezji przemyskiej, zorganizował opiekę nad dziećmi powracającymi z radzieckiej Rosji. Przez kilka miesięcy 1923 r. kierował katedrą Pisma Świętego Nowego Testamentu w Instytucie Teologicznym w Przemyślu. W latach 1923–1928 był proboszczem w parafii Dębowiec, gdzie ufundował ochronkę dla dzieci, wreszcie w sierpniu 1928 r. przeniósł się do Warszawy. W stolicy był rektorem kościoła św. Jacka, a od roku 1939 proboszczem parafii św. Antoniego. Znalazł się tam w gronie założycieli Instytutu Wschodniego, w którego zarządzie zasiadał w latach 1926–1939. Był również wykładowcą funkcjonującej w jego murach Szkoły Wschodoznawczej.

Angażował się w działalność wydawniczą jako współredaktor „Przeglądu Kościelnego” (1902–1907) i redaktor „Echa Przemyskiego” (1904 [1905?]–1908). Współpracował z pismem „Monumenta Judaica”, publikował artykuły w „Wiadomościach Archidiecezjalnych Warszawskich”, „Miesięczniku Katechetycznym i Wychowawczym”, „Ateneum Kapłańskim”, oraz w „Pro Christo”. Był autorem kilkudziesięciu prac naukowych poświęconych problematyce społecznej (m.in. Oświata a dobrobyt. Studium ekonomiczno-socjalne, Poznań 1903, Chrystus a kwestia socjalna, Poznań 1907), kwestii żydowskiej i masonerii (Talmud, bolszewizm i projekt prawa małżeńskiego w Polsce, Warszawa 1932 i Mesjanizm a kwestia żydowska, Warszawa 1934). Przestrzegał w nich przed skutkami komunizmu, należał też do krytyków polityki nazistowskich Niemiec. Miał opinię najlepszego wśród duchownych katolickich znawców Talmudu. Podczas debat sejmowych (1936) występował w komisjach jako rzeczoznawca uboju rytualnego – szechity. Był jego przeciwnikiem, uważając, że nie jest wymagany przez prawo Mojżeszowe, a jedynie stanowi źródło znacznych dochodów dla gmin żydowskich i ekonomicznego wyzysku ludności chrześcijańskiej. Sprawa ta wzbudziła liczne kontrowersje.

Przed wybuchem II wojny światowej (1939) uważany też był za czołowego teoretyka akcji antyżydowskiej w Polsce (Talmud o gojach a kwestia żydowska w Polsce, Warszawa 1939). Zgadzał się m.in. z tezą o istnieniu światowego spisku żydowskiego. Nie potępiał jednak wszystkich Żydów, podkreślając, że są wśród nich ludzie uczciwi, których działalność jest pożyteczna dla całego społeczeństwa, oraz całkowicie lojalni wobec Polski. W październiku 1939 r. współtworzył Narodową Organizację Radykalną, ale po tzw. pogromie wielkanocnym z 22 marca 1940 r. zerwał z nią wszelki kontakt.

W czasie II wojny światowej współdziałał z ruchem oporu w okupowanej Warszawie, ukrywał oficerów Wojska Polskiego, ludność cywilną polską i żydowską oraz duchownych katolickich. Na plebanii św. Antoniego zorganizował punkt żywieniowy Rady Głównej Opiekuńczej. Zginął w czasie powstania warszawskiego zastrzelony przez Niemców 9 sierpnia 1944 r.

Był honorowym kanonikiem kapituły mohylewskiej i tajnym szambelanem papieskim. Posiadał odznaczenia państwowe kilku krajów, w tym Krzyż Oficerski Polonia Restituta (1923).



Bibliografia:
A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 r. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 360–361 (bibliografia); Grzebień L., Trzeciak Stanisław, w: Słownik polskich teologów katolickich, red. L. Grzebień, Warszawa 1983, t. 7, s. 327–329 (pełna bibliografia); J. Wołczański, Trzeciak Stanisław Kostka, w: Słownik Biograficzny Katolicyzmu Społecznego w Polsce, Lublin 1995, t. 3, k. 146–148 (pełna bibliografia); M. Mądzik, Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny w Rosji w latach I wojny światowej, Lublin 2011; F. Rutkowski, Arcybiskup Jan Cieplak (1857–1926). Szkic biograficzny, Warszawa 1934, s. 105–107; S. Podlewski, Przemarsz przez piekło, Warszawa 1957; Российский Государственный Исторический Архив (RGIA) w St. Petersburgu: F. 821, оp. 125, d. 400, 401; F. 826, оp. 1, d. 2355 (nominacje w AD).