Skąpski Franciszek Salezy / Скoмпский Франц Карольевич (1881–1966), działacz społeczny i niepodległościowy, przedsiębiorca budowlany i filantrop, z Petersburgiem/Piotrogrodem związany w latach 1899–1918.

Urodził się 24 lutego 1881 r. w majątku Łubna koło Piaseczna (pow. grójecki) jako syn byłego kapitana Wojsk Polskich Karola Ludwika (1842–1915), właściciela dóbr Łubna, i jego trzeciej żony Józefy z Dzierżawskich (1855–1911), córki Ksawerego i Aleksandry z Kokczyńskich. Jego młodszym rodzeństwem byli: Marian (1883–1964), absolwent (1915) Instytutu Technologicznego (IT) [Технологический институт] w Petersburgu, siostry: Janina Ludwika Nepomucena (1884–1914), studentka tamtejszego Konserwatorium Muzycznego, i Anna Kornelia (1888–1975), żona Jana Preibisza (1877–1920), a także brat Konstanty (1894–1971), student IT w latach 1913–1915, w II RP gen. brygady, dwukrotnie odznaczony Virtuti Militari, patron ulicy w Poznaniu.

Jak zaznaczył w życiorysie, w 1889 r. rodzina przeniosła się do Kalisza, w którym w 1899 r. ukończył gimnazjum (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. A. Asnyka), otrzymując srebrny medal. Od 1899 r. związał się z Petersburgiem, próbując przez dwa lata dostać się tam na studia w elitarnym Instytucie Inżynierów Komunikacji [Институт инженеров путей сообщения] (IIK). Za pierwszym razem zdał egzamin konkursowy, otrzymując pięć zamiast sześciu wymaganych najwyższych ocen. A kiedy spełnił wymagania egzaminacyjne rok później, to znalazł się wówczas w grupie przekraczającej dopuszczalny 10-procentowy odsetek studentów nie-Rosjan, skutkiem czego podjął najpierw naukę w Cesarskim Uniwersytecie Petersburskim (UP) na Wydz. Języków Wschodnich. Dopiero w 1903 r. rozpoczął studia w IIK, który ukończył z dyplomem inżyniera I stopnia w 1909 r. Wedle działacza gospodarczego Andrzeja Wierzbickiego (1877–1961) „kipiący wprost energią, przedsiębiorczością i radością życia” (tenże, Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Warszawa 2001, s. 52), był jednym z organizatorów kursów przygotowujących do egzaminów konkursowych na wyższe uczelnie techniczne, jak IT, Instytut Inżynierów Cywilnych (IIC), Instytut Politechniczny (IP), Instytut Górniczy, Instytut Elektrotechniczny czy IIK.

Działalność zawodową podjął Skąpski już na trzecim roku studiów, zakładając wespół z inż. cywilnymi architektami Eugeniuszem Gonckiewiczem (1876–1956) i Stefanem Kraskowskim (ur. 1874) oraz absolwentem IT (1895) budowniczym inż. Wacławem Polkowskim (1871–1952) Biuro Budowlane E. Gonckiewicz i S-ka. Po przekształceniu w 1911 r. nosiło ono nazwę Petersburskie Ziemno-Budowlane Towarzystwo Akcyjne E. Gonckiewicz i S-ka [Петербургcкое Земельно-Cтроительноe Aкционерное Oбщество «Е. Гонцкевичи Кo»]. Dysponujące własnymi cegielnią w Ust’-Iżorze [Усть-Ижора] w rejonie kopińskim oraz tartakiem z fabryką drzewną w Starej Dieriewni [Старая Деревня] (nad Bolszą Newką) przedsiębiorstwo, którego biuro mieściło się najpierw przy ul. Galiernej [Галернаяул.] 42, a następnie w zaułku Demidowym [Демидовпер] (obecnie zaułek Griwcowa [Гривцовапер.]) 5, posiadało dziewięć oddziałów zamiejscowych. Zatrudniało ponad 150 osób, rozporządzając z czasem kapitałem 2 mln rub. Skąpski był jego głównym dyrektorem i członkiem zarządu, a od 1916 r. także prokurentem. Od 1912 r. obroty kierowanej przez niego firmy, prowadzącej m.in. prace fortyfikacyjne w portach bałtyckich, wynosiły pomiędzy 30 a 34 mln rub. rocznie, a jej zyski dochodziły do 10–15% obrotu. W 1916 r. po fuzji z Towarzystwem Akcyjnym „Stroitiel” [Aкционерноe обществo «Строитель»] kapitał spółki budowlanej, której Skąpski nadal był dyrektorem zarządzającym, osiągnął 9,5 mln rub. Firma zajmowała się realizacją budownictwa przemysłowego, wojskowego i mieszkaniowego (jak osiedle willowe w Ligowie [Лигово] – obecnie południowo-zachodnia dzielnica Petersburga), stosując modernistyczne rozwiązania. W czasie I wojny światowej prowadziła rozległe prace m.in. w stoczni w Digelskoppel koło Rewla (obecnie Tallin), gdzie dla celów militarnych wybudowała sześć składów podziemnych z bocznicami kolejowymi. W Taganrogu (gub. jekaterynosławska) nad Morzem Azowskim wykonała duże baseny na wodę deszczową, które zabezpieczyć miały niedobory wody gruntowej. W lasach na Półwyspie Kolskim nieopodal założonego w 1916 r. Murmańska wybudowała z kolei dużą fabrykę prochu z 240 budynkami dla 8 tys. pracowników oraz 36 km linii kolejowej. To prężnie działające przedsiębiorstwo w wyniku rewolucji październikowej 1917 r. zostało w 1918 r. upaństwowione. Skąpski pełnił też funkcję pełnomocnika aktywnego w Piotrogrodzie w latach 1916–1918 bankiera, przedsiębiorcy i filantropa Karola Jaroszyńskiego (1877–1929). Posiadał rozległe kontakty w kręgach finansowych.

Drugim obszarem jego aktywności w latach petersburskich była działalność niepodległościowa. Już podczas nauki w kaliskim gimnazjum organizował pod kierunkiem prof. Stefana Gillera (1833–1918) tajne kółka samokształceniowe i protesty przeciwko obowiązkowi uczęszczania uczniów na nabożeństwa galowe w cerkwi oraz przeciwko odmawianiu modlitwy po rosyjsku przed i po zakończeniu nauki. Od pierwszego roku studiów w IIK należał do tajnego Związku Młodzieży Polskiej „Zet” (ZMP „Zet”), konspiracyjnej, ponadzaborowej organizacji młodzieży akademickiej założonej w 1886 r., której legalną od jesieni 1905 r. ekspozyturą było Zjednoczenie Młodzieży Narodowej im. A. Mickiewicza. W ramach tej organizacji, propagującej kształcenie młodzieży robotniczej i chłopskiej oraz żołnierzy, tworzył koła samokształceniowe oraz urządzał imprezy dochodowe. Według działacza i członka ZMP „Zet” Stefana Szwedowskiego (1891–1973) Skąpski był „parokrotnie Starszym Koła Braterskiego i sekretarzem Petersburskiego Koła Zet-u”, w którym działali m.in. współzałożyciel stołecznego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski” Jan Stanisław Barchwic (Barchwitz) (1878–1950?), inż. mechanik Władysław Leśniewski (1894–1955), przyszły generał Wojska Polskiego Rudolf Dreszer (1891–1958), późniejszy działacz Polskiego Komitetu Demokratycznego (PKD) Jerzy Rackman (Rackmann, Rakman) (1888–1944), jego siostra Zofia z Rackmanów Antoniewska (1893–1968), adwokat Jan Józef Strawiński (1889–1953), inż. technolog Teofil Szopa (1887–1929) oraz inż. technolog Władysław Rawicz-Szczerbo (1882–1959). Jako student, ale już przedsiębiorca, jesienią 1905 r. Skąpski znalazł się także w gronie założycieli Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół Polski”, którzy w styczniu 1906 r. uchwalili jego statut. Z organizacją tą był związany do 1918 r., zasiadając od roku 1914 do sierpnia 1918 r. w jej Zarządzie (m.in. w 1915 r. jako sekretarz) – pełnił obowiązki odpowiedzialnego za organizację zajęć sportowych naczelnika. Jego zastępcą był St. Skrobański, obu zaś w prowadzeniu ćwiczeń wspomagał przodownik Adam Knobelsdorf.

W 1912 r. wraz z ks. Edwardem Szwejnicem (1887–1934), od 1913 r. wikariuszem petersburskiej Polonii, oraz Zofią Olszamowską-Skowrońską (1892–1983) i W. Rawicz-Szczerbą Skąpski współorganizował nad Newą nielegalne początkowo polskie harcerstwo. Po wybuchu I wojny światowej został komendantem Chorągwi Piotrogrodzkiej, która podporządkowała się zawiązanemu podczas I Zjazdu Harcerstwa w grudniu 1915 r. w Kijowie Naczelnemu Kierownictwu Harcerstwa na Rusi i w Rosji (NKH) ze Stanisławem Sedlaczkiem (1892–1941) jako naczelnikiem. W grudniu 1916 r. uczestniczył w tajnym II Zjeździe Głównym NKH zorganizowanym w kijowskim mieszkaniu Zofii z Radłowskich Grzymałowskiej (1867–1944). Po legalizacji działalności harcerskiej w 1917 r. Chorągiew Piotrogrodzka osiągnęła liczbę ok. 700 harcerzy (moskiewska liczyła 600, a kijowska 932). Od lata 1917 r. centrala Chorągwi Piotrogrodzkiej mieściła się w Domu i Klubie Młodzieży Polskiej „Zgoda” przy nab. Kanału Kriukowa [Крюковакан. наб.] 12. Był to budynek zakupiony pod siedzibę wspomnianego klubu oraz większości polskich organizacji młodzieżowych przez K. Jaroszyńskiego, a zaadaptowany do nowych potrzeb przez firmę budowlaną Skąpskiego – Towarzystwo Akcyjne „Stroitiel”. W grudniu 1917 r. Wigilię świętowało tu na koszt fundatora 400 harcerzy i 300 polskich studentów. W styczniu 1918 r. harcerze zorganizowali w „Zgodzie” m.in. przysięgę nowo przyjętych członków oraz koncert z okazji 55. rocznicy powstania styczniowego 1863 r. Pismem stołecznej organizacji był najpierw „Harcerz Piotrogrodzki”, którego sześć zeszytów ukazało się w 1917 r., a od 1918 r. „Harcerz. Pismo Młodzieży Skautowej Hufca Piotrogrodzkiego” – w jego przypadku wydano również sześć numerów. Jesienią 1915 r. Skąpski wspomagał też finansowo powstające wówczas w Piotrogrodzie pierwsze polskie gimnazjum żeńskie. Chodziło tu zapewne o nowoczesne polskie 8-klasowe gimnazjum żeńskie Anny Jastrzębskiej (1866–1942) z polskim jęz. wykładowym, oferujące uczennicom m.in. tzw. gimnastykę sokolską.

W czasie wojny Skąpski włączył się w działalność największej organizacji pomocowej nad Newą, tj. utworzonego w sierpniu 1914 r. Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. W latach 1915–1917 zasiadał w zarządzie jego Komitetu Głównego. Był zapraszany na posiedzenia Rady Zjazdów Polskich Organizacji Pomocy Ofiarom Wojny. Działał również w ukierunkowanym na idee piłsudczykowskie, utworzonym jesienią 1914 r. i aktywnym do 1916 r. w tajnym niepodległościowym Komitecie Centralnym Młodzieży Polskiej, konsolidującym studenckie organizacje. Reprezentował petersburski oddział ZMP „Zet” na zwołanym do Warszawy w listopadzie 1914 r. nadzwyczajnym Zjeździe Braterskim okręgów po rosyjskiej stronie frontu, tj. warszawskiego, kijowskiego, piotrogrodzkiego i nowo utworzonego lubelskiego. Zaangażował się w działania uruchomionej 2 września 1914 r. przez warszawski okręg „Zet-u” tajnej Wolnej Szkoły Wojskowej (WSW). Powołał do życia jej piotrogrodzki Oddział, który podobnie jak ośrodek warszawski wspierał finansowo. Zadaniem tej funkcjonującej do 20 czerwca 1915 r. konspiracyjnej placówki edukacyjnej było wszechstronne kształcenie kadr wojskowych „pod duchowym przywództwem” komendanta Legionów Polskich Józefa Pił­sudskiego (1867–1935). W nadnewskiej WSW wyróżniali się jego zdaniem: Witold Fedorowicz (1892–1916), prawnik Janusz Olszamowski (1887–1920), W. Leśniewski, późniejszy ambasador RP w Moskwie i Paryżu Juliusz Łukasiewicz (1892–1951), absolwent IIC, późniejszy profesor, inż. architekt Stefan Narębski (1892–1966), W. Rawicz-Szczerbo, J. Rackman i J. Strawiński.

Skąpski był również inicjatorem wspólnych szkoleń konspiracyjno-wojskowych dla młodzieży z organizacji takich jak ZMP „Zet”, „Sokół Polski” czy harcerstwo. Były one prowadzone przez kadrę petersburskiej sekcji Związku Walki Czynnej (ZWC), utworzonego w 1910 r. na bazie młodzieży zrekrutowanej z akademickiego Zjednoczenia Młodzieży Narodowej im. A. Mickiewicza, oraz Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. Sekcja ZWC prowadziła już bowiem prace konspiracyjno-wojskowe i posiadała kadrę, natomiast pozycja Skąpskiego dała możliwość ich kontynuowania pod patronatem legalnie działającego „Sokoła Polskiego”. Zgodę na tę koncepcję rozszerzenia szkoleń uzyskał on w listopadzie 1914 r. od Komendanta Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) Tadeusza Żulińskiego (1889–1915), przez którego został zobowiązany do utworzenia i prowadzenia w Petersburgu oddziału POW oraz mianowany jego Komendantem. Pierwsze zajęcia wojskowe, zakonspirowane za zgodą Zarządu „Sokoła Polskiego” jako ćwiczenia gimnastyczne, rozpoczęto już w grudniu 1914 r. przy udziale szkoleniowców z ZWC, którymi byli m.in. przedstawiciel piotrogrodzkiej Komendy POW J. Fedorowicz, adwokat, w II RP poseł i senator Konstanty Terlikowski (1895–1941?), J. Łukasiewicz, J. Rackman, W. Leśniewski, J. Strawiński, absolwent IP Walerian Łopatto (1888–1948), w przyszłości konsul RP m.in. na Łotwie, w Turcji i Zambii, oraz S. Narębski. Skąpski przyjął pseudonim Karol Doliwa.

Od lutego do kwietnia 1915 r. Skąpski współpracował z przebywającym w Piotrogrodzie w charakterze inspektora Komendy Naczelnej POW Bogusławem Miedzińskim (1891–1972), jednym ze współorganizatorów i dowódców tej organizacji, który z ZWC związany był od roku 1910. Wspomina on, że Skąpski, w którego carskosielskiej willi zamieszkał, dostarczał piotrogrodzkiemu POW broń i amunicję oraz organizował zbiórki datków na cele narodowe, umieszczając dla zachęty na pierwszym miejscu własne szczodre darowizny. Przesyłał także do Warszawy materiały wybuchowe i pistolety automatyczne dla tamtejszego Oddziału Lotnego. Zaangażowanie i kompetencje Skąpskiego doceniła Komenda Naczelna POW, mianując go wkrótce na Komendanta Okręgowego w Piotrogrodzie z zasięgiem na gubernie północne i środkowe Rosji europejskiej, a ponadto powołując od sierpnia 1915 r. na dowódcę POW w Rosji. Nominacja ta doprowadziła do rozłamu POW w Rosji na dwie niezależne Komendy, petersburską i kijowską. Tę drugą objął Józef Bromirski (1865–1925). Pełniejsze informacje o sporze wewnątrz rosyjskiego POW znajdują się zapewne w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym (RGWA) w Moskwie, w zbiorze dokumentów „Sprawa Franciszka Skąpskiego przed Sądem Organizacyjnym POW w styczniu i lutym 1934 r. – protokoły posiedzeń Sądu Honorowego, liczne materiały historyczne i opracowania do dziejów POW w Rosji i na Ukrainie, orzeczenie Sądu Organizacyjnego POW z 15 II 1934 r.” (RGWA: F. 482, оp. 5, spr. 1420–1425).  

Jednym z zadań zrealizowanych przez Skąpskiego i jego podkomendnych w latach 1915–1917 był przerzut do kraju przez Finlandię i Szwecję ok. 100 jeńców/uciekinierów i działaczy niepodległościowych. W gronie tym znaleźli się m.in. kurier PPS Aleksander Sulkiewicz (1867–1916); komendant okręgu warszawskiego POW ppor. Adam Koc (1891–1969); przyszły minister spraw wewnętrznych II RP Stanisław Downarowicz (1874–1941); kpt. Juliusz Zulauf (1891–1943), a także absolwenci IT: późniejsi dyrektor Państwowego Monopolu Spirytusowego Antoni Krahelski (1892–1948) i prezydent m. st. Warszawy Stanisław Tołwiński (1895–1969). Organizatorami przerzutów byli m.in. inż. technolog Józef Ziabicki (1871–1958), mieszkające w Helsingforsie (obecnie Helsinki) małżeństwo prof. Mauritz (1856–1936) i Johanna (1862–1937) Maexmontanowie, a także dowódca Legionu Polskiego w Finlandii Stanisław Robert Bogusławski (1882–1958), jak również należący wraz ze Skąpskim do komitetu organizacyjnego Szpitala Polskiego ks. Stanisław Trzeciak (1873–1944). Jako szef POW Skąpski wielokrotnie wyjeżdżał do Sztokholmu, który był punktem kontaktowym m.in. z wysłannikiem Piłsudskiego, późniejszym ambasadorem w Turcji Michałem Sokolnickim (1880–1967). Na jednym ze spotkań omawiano sprawy współfinansowanych przez Skąpskiego polskich ośrodków prasowych „Polonia” w Danii, Szwecji i Szwajcarii.

Od jesieni 1915 r. Skąpski jako współzałożyciel związany był także z konspiracyjnym Polskim Zrzeszeniem Niepodległościowym, najważniejszą wówczas organizacją polityczną skupiającą polskich demokratów na terenie Imperium Rosyjskiego. W ramach Zrzeszenia współpracował m.in. ze związanym z POW J. Łukasiewiczem, W. Rawicz-Szczerbą, adwokatem Stefanem Mickiewiczem (1881–1929), inż. chemikiem Stefanem Filipkowskim (1873–1948) i J. Barchwicem. Po wybuchu rewolucji lutowej 1917 r. członkowie Zrzeszenia przekształcili je 5/18 marca tego roku w opowiadający się za niepodległością Polski i reprezentujący sprawę polską przed rosyjskim Rządem Tymczasowym Polski Komitet Demokratyczny (PKD). Na spotkaniu zorganizowanym przez Ignacego Szebeko (1859–1937) z udziałem działaczy PKD oraz przedstawicieli funkcjonującego od 1915 r. Centralnego Komitetu Obywatelskiego Stanisława Wojciechowskiego (1869–1953) i Władysława Grabskiego (1874–1938) przedstawił Skąpski program wspólnej reprezentacji interesów polskich w Rosji.

W związku ze zmianą sytuacji politycznej oraz powstaniem w kwietniu 1917 r. Związku Wojskowych Polaków (ZWP) istotne stało się też rozstrzygnięcie sprawy utworzenia polskiej armii w Rosji. Była ona poruszana na Konferencji Sztokholmskiej w dniach 5–10 maja 1917 r., podczas której przedstawiciele utworzonej w styczniu warszawskiej Tymczasowej Rady Stanu: Włodzimierz Kunowski (1878–1917) i Wojciech hr. Roztworowski (1877–1952) poinformowali reprezentantów polskich środowisk, że TRS jest kategorycznie przeciwna tworzeniu w Rosji polskiej armii oraz nowych polskich formacji wojskowych. Stanowisko to upubliczniono 7 czerwca 1917 r. podczas piotrogrodzkiego Powszechnego Zjazdu Wojskowych Polaków, w którego organizacji pomagało kilkudziesięciu delegowanych przez Skąpskiego harcerzy. Wybuch rewolucji bolszewickiej spowodował jednak, iż podczas II Zjazdu Wojskowych Polaków 21 listopada tegoż roku poparto natychmiastowe utworzenie Polskiej Siły Zbrojnej. Skąpski był jednym z sygnatariuszy poczynionego wówczas przez wchodzącą w skład PKD Grupę Narodowo-Radykalną zobowiązania do służenia poparciem, radą i pomocą Naczelnemu Polskiemu Komitetowi Wojskowemu.

Z ramienia PKD Skąpski uczestniczył 26 września 1917 r. w posiedzeniu zwołanym w Pałacu Zimowym przez prezesa Komisji Likwidacyjnej do Spraw Królestwa Polskiego (KL) Aleksandra Lednickiego (1866–1934), w którym udział wzięli przedstawiciele polskich organizacji oraz duchowieństwa. Celem tego spotkania było m.in. omówienie przedstawionego przez reprezentantów organizacji polskich w Ameryce projektu utworzenia Narodowej Komisji Wykonawczej – centralnej instytucji rządzącej, uznawanej przez wszystkie opcje polityczne. W rezultacie przy prezesie KL powołano Radę Polityczną, której zadaniem stało się opracowywanie projektów wnoszonych pod obrady Komisji. Skąpski wspólnie z W. Rawiczem-Szczerbo oraz lekarzem i publicystą Stefanem Kramsztykiem (1877–1942) reprezentował w tej Radzie w ramach bloku Naczelnego Komitetu Demokratycznego Grupę Narodowo-Radykalną oraz wespół z adwokatem i publicystą Janem Dąbrowskim (1882–1940) i inż. J. Ziabickim Grupę Niepodległościową. Jako przedstawiciel „Sokoła Polskiego” wszedł również do utworzonej 27 października/ 9 listopada 1917 r. z inicjatywy Polskiego Towarzystwa Patriotycznego i Stronnictwa Radykałów Polskich pod przewodnictwem A. Lednickiego Polskiej Rady Bezpieczeństwa (PRB). Siedziba tej nowej organizacji znajdowała się przy ul. Mochowoj [Моховаяул.] 34, a jej działaczami byli m.in. S. Kramsztyk (sekretarz KW), Henryk Lewenstam (skarbnik KW), Feliks Mazurkiewicz, St. Radwan, W. Rawicz-Szczerbo, główny pełnomocnik w Biurze Pomocy Jeńcom Polskim adwokat Wacław Bitner (1893–1981) oraz członek ZWP Bronisław Barylski. Skąpski przez aklamację został wybrany przewodniczącym Komitetu Wykonawczego (KW) PRB, której głównym zadaniem stała się ochrona zagrożonych anarchią rewolucji październikowej rodaków. W tym celu pod komendą innego członka KW Aleksandra Prystora (1874–1941) powołano Straż Polską, do której akces zgłosił także ZWP. Wespół z S. Filipkowskim i Janem Bielskim Skąpski wchodził również w skład Komisji Rewizyjnej utworzonego w styczniu 1917 r. Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Pracowników Polskich – organizacji samopomocowej, która oprócz pomocy w znalezieniu pracy udzielała rodakom wszechstronnego wsparcia m.in. poprzez podnoszenie ich kwalifikacji.

Przez większą część pobytu w rosyjskiej stolicy Skąpski związany był z polskim społeczno-politycznym pismem codziennym o orientacji liberalno-demokratycznej, które w latach 1909–1917 ukazywało się kolejno jako: „Dziennik Petersburski”, „Dziennik Petrogradzki”, „Kurjer Nowy”. We wrześniu 1917 r. zostało ono reaktywowane jako „Dziennik Narodowy”. Od tej chwili do kwietnia 1918 r., kiedy to włączono je do powiązanej z Radą Porozumienia Stronnictw Państwowości Polskiej w Rosji Polskiej Spółki Wydawniczej, był redaktorem i wydawcą dziennika. W komunikacie umieszczonym 3 kwietnia 1918 r. na pierwszej stronie gazety, pisano: „Placówka publicystyczna demokracji polskiej na emigracji, której ciężar materialny dźwigał na swych barkach p. Fr. Skąpski od września ub. roku, zostaje w ten sposób utrzymana w doniosłych chwilach pracy państwowotwórczej w kraju” („Dziennik Narodowy” 1918, nr 160, s. 1).

Latem 1917 r., po otwarciu „Zgody”, wraz z Jaroszyńskim oraz ks. Czesławem Falkowskim (1887–1969) i ks. E. Szwejnicem Skąpski uczestniczył w rozmowach z ówczesnym rektorem Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej ks. Idzim Radziszewskim (1871–1922) w sprawie utworzenia w odrodzonym kraju uniwersytetu katolickiego. Wśród rozważanych wówczas lokalizacji znalazł się także zaproponowany przez Skąpskiego jego rodzinny Kalisz. Wspólnie z Jaroszyńskim złożył on zobowiązanie zapewnienia środków finansowych na uruchomienie tej uczelni. Korzystając z rachunku Towarzystwa Akcyjnego „Stroitiel” dla nowo tworzącego się uniwersytetu, nabyto księgozbiór, pokryto koszt wyjazdu przyszłych wykładowców z Rosji do Polski oraz wypłacano pierwsze wynagrodzenia. W lutym 1918 r. powstał w Lublinie Komitet Organizacyjny Uniwersytetu (od 27 lipca tego roku Uniwersytet Lubelski, od 1928 r. z dodatkiem Katolicki [KUL]) w składzie: Jaroszyński (przewodniczący), ks. I. Radziszewski (wiceprzewodniczący), Skąpski (skarbnik) i ks. Falkowski (sekretarz). On sam pisał potem „podczas rewolucji październikowej 1917 r. widziałem tyle okropności rozbestwionych tłumów, że w całkowitym porozumieniu z żoną moją, zdecydowałem oddać cały swój majątek, zdobyty ciężką pracą w ciągu 11 lat, na podniesienie oświaty w Polsce” (G. Karolewicz, Franciszek Skąpski (1881–1966): fundator i współorganizator Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Warszawa 1996, s. 8).

Nazwisko Skąpskiego nie występuje w stołecznych księgach adresowych z lat 1894–1914. W latach 1915–1917 zajmował mieszkanie w siedzibie firmy „Stroitiel” w zaułku Demidowym [Демидовпер.] (obecnie zaułek Griwcowa [Гривцовапер.]) 5. Posiadał niezachowaną willę w Carskim Siole [Царское Село] (obecnie Puszkin [Пушкин]) przy ul. Żukowsko-Wołyńskiej [Жуковско-Волынская ул.] 8.

Wkrótce po powrocie do kraju w lipcu 1918 r. Skąpski podjął starania o przeznaczenie na siedzibę uniwersytetu budynków Szpitala Wojskowego nr 1 dla chorób zakaźnych w Lublinie. Po wielu spotkaniach z lubelskim generałem gubernatorem Antonem Liposčakiem (1863–1924), austriackim szefem sztabu gen. Hubnerem von Székelyföldem (1868–1944) oraz przedstawicielem Rady Regencyjnej prawnikiem i ekonomistą Juliuszem Zdanowskim (1874–1937) 27 października 1920 r. uzyskał zgodę ministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego (1885–1969) na przejęcie obiektu, którego adaptacji podjął się architekt Marian Lalewicz (1876–1944). W Kuratorium uczelni figurował wspólnie z Jaroszyńskim jeszcze w roku akademickim 1921/1922. Pod koniec życia wspominał: „Cokolwiek zrobiłem dla powstania Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – traktuję to jako moje doniosłe osiągnięcie życiowe. Cieszę się ogromnie, że danym mi było przyłożyć rękę do tego wielkiego dzieła” (cyt. za: K. Turowski, U początków KUL, „Tygodnik Powszechny” 1958, nr 38, s. 4). Razem z Jaroszyńskim figurował w Kuratorium Uniwersytetu jeszcze w latach 1921–1922.

Równocześnie z pracą dla KUL jesienią 1918 r. wraz z członkiem piotrogrodzkiego PKD inż. technologiem Aleksandrem Więckowskim (1854–1919) Skąpski podjął działania mające na celu uwolnienie J. Piłsudskiego z Magdeburga. Opracowany przez nich plan uzyskał akceptację Rady Regencyjnej oraz zgodę generała gubernatora warszawskiego Hansa von Beselera (1850–1921). W październiku 1918 r. po przybyciu do stolicy cesarstwa wraz z przedstawicielem RR w Berlinie Adamem hr. Ronikierem (1881–1952) Skąpski został jednak poinformowany o zmianie stanowiska Niemiec. Przedstawiono je oficjalnie 17 października 1918 r. podczas konferencji z udziałem wicekanclerza Friedricha von Payera (1847–1931), sekretarza stanu do spraw zagranicznych Wilhelma Solfa (1862–1936) i przedstawiciela rządu Hermanna Hatzfelda (1848–1933). Nie uzyskał ponadto zgody na spotkanie z Piłsudskim. Po powrocie Skąpskiego 18 października 1918 r. do Warszawy prasa opublikowała jego krótką wypowiedź o niepowodzeniu tej misji: „z powierzonego mi zadania powitania Komendanta Piłsudskiego w Berlinie i towarzyszenia mu w drodze powrotnej do kraju, niestety, wywiązać się nie mogłem. Najenergiczniejsze usiłowania rządu polskiego w sprawie natychmiastowego uwolnienia Komendanta z twierdzy magdeburskiej rozbiły się o stanowisko miarodajnych sfer niemieckich” („Ziemia Lubelska” 1918, nr 509, s. 2).

Z Piłsudskim spotkał się 12 listopada 1918 r. i osobiście złożył mu raport z działalności. W grudniu tegoż roku został urzędnikiem do szczególnych poruczeń Komendanta. Od sierpnia 1919 r. do maja 1923 r. Skąpski zatrudniony był w Ministerstwie Spraw Zagranicznych (MSZ). Na wniosek ówczesnego szefa tego resortu Ignacego Jana Paderewskiego (1860–1941) i mając akceptację Naczelnika Państwa J. Piłsudskiego, został delegatem Rzeczpospolitej Polskiej na terytorium Rosji przy kolejnych dowódcach Sił Zbrojnych Południa Rosji, białych generałach Antonie I. Denikinie (1872–1947) i Piotrze N. Wranglu (1878–1928). Jako szef tej trwającej od sierpnia 1919 r. do kwietnia 1920 r. tajnej misji politycznej przekazywał MSZ raporty dotyczące postępów w reewakuacji rodaków, spraw konsularnych oraz szczegółowe relacje ze spotkań, m.in. z gen. A. Denikinem, jego szefem sztabu Iwanem P. Romanowskim (1877–1920) i ministrem spraw zagranicznych Anatolijem A. Nieratowem (1863–1938), jak również z szefami misji wojskowych przy kwaterze głównej Denikina w Taganrogu nad Morzem Azowskim: brytyjskiej – gen. Herbertem Holmanem (1869–1949), i polskiej – gen. Aleksandrem Karnickim (1869–1942). Karnicki w szyfrowanej 27 listopada 1919 r. depeszy z Taganrogu do Dowództwa w Warszawie zaznaczał, że bez Skąpskiego nie może prowadzić żadnych pertraktacji.

Po zakończeniu w kwietniu 1920 r. misji politycznej powrócił na formalnie zajmowane od 1 sierpnia 1919 r. stanowisko naczelnika wydziału finansowego w Departamencie Górniczo-Hutniczym w Ministerstwie Przemysłu i Handlu. Od stycznia 1921 r. do listopada 1922 r. zarządzał działem handlu z Rosją w obracającej hurtowo materiałami budowlanymi, opałem i drewnem Spółce Akcyjnej Handlowo-Przemysłowej „Elibor”. Następnie został dyrektorem utworzonej w roku 1920 Głównej Dyrekcji Państwowych Zakładów Górniczo-Hutniczych. Po jej rozwiązaniu (1925) przeszedł w 1926 r. do zarządu Towarzystwa Handlu z Rosją „Polros”, gdzie do października 1929 r. współpracował m.in. z przemysłowcami Józefem Landauem (1877–1944) i A. Wierzbickim. W tym samym roku zasiadał też w komitecie wykonawczym powołanej do życia w 1926 r. Polsko-Sowieckiej Izby Handlowej. Był również jednym z założycieli powstałych w lipcu 1919 r. Polsko-Brazylijskiego Towarzystwa Handlowo-Przemysłowego oraz Polsko-Skandynawskiej Izby Przemysłowo-Handlowej, mającej pośredniczyć w handlu pomiędzy Polską a Danią, Finlandią, Norwegią i Szwecją.

Jako doświadczony przedsiębiorca budowlany Skąpski zasiadał w zarządzie utworzonej w grudniu 1921 r. Spółdzielni Osadniczo-Kolonizacyjnej „Osady Nadmorskie” z siedzibą w Warszawie. W grudniu 1924 r. został prokurentem powołanej wtedy do życia spółki z o.o. Wschodnie Towarzystwo Budowlane, w której zarządzie zasiadali: A. Lednicki i Filip Aleksander Bohomolec (1865–1926) oraz Lew Godfryd z Wilna. Od 1925 r. prowadził prywatną firmę Biuro Budowlane F. Skąpski, T. Szopa i S-ka Inżynierowie, po śmierci T. Szopy (1929) funkcjonującą pod jego nazwiskiem. Pracował w niej z bratem Marianem, synem Stanisławem oraz A. Wierzbickim. Realizujące głównie zlecenia przemysłowe na terenie całego kraju przedsiębiorstwo budowlane Skąpskiego posiadało własny skład materiałów budowlanych oraz biura w Mielcu, Poznaniu, Tarnopolu i Gdyni. W 1929 r. na wiele lat związało swoją działalność z tym ostatnim miastem, gdzie w 1930 r. na zlecenie Dyrekcji Państwowego Monopolu Tytoniowego postawiło w basenie portowym im. Marszałka Piłsudskiego pierwszy magazyn dla importu tytoniu – 5-piętrowy gmach zaopatrzony w urządzenia transportowe, specjalną wentylację i ogrzewanie. W latach 1932–1934 na Nabrzeżu Francuskim firma Skąpskiego wybudowała modernistyczny Dworzec Morski, który miał obsługiwać linię Gdynia–Ameryka (obecnie Muzeum Emigracji), w latach 1936–1938 zaś wznosiła budynki mieszkalne. W 1931 r. wykonała roboty żelbetowe przy budowie warszawskiego Prudential House – biurowca dla Towarzystwa Ubezpieczeń „Przezorność” przy pl. Napoleona, który do 1955 r. był najwyższym budynkiem w Polsce. Działalność gospodarczą rozszerzoną z czasem o usługi zarządcze prowadziła ona również podczas II wojny światowej. W 1926 r. Skąpski został członkiem Zarządu Stowarzyszenia Zawodowego Przemysłowców Budowlanych Rzeczypospolitej Polskiej, w którym zasiadał również jego brat Marian, a także prowadzący z nim w Rosji firmę „Stroitiel” W. Polkowski. Był w Zarządzie powstałego w 1931 r. gdyńskiego Związku Fabrykantów i Przemysłowców jako prezes w latach 1932 i 1934 i jako wiceprezes w latach 1936–1939. W następnym roku podjął współpracę z Konsorcjum Francusko-Polskim do budowy Portu w Gdyni. Z nominacji Ministra Przemysłu i Handlu zasiadł również w latach 1934–1935 w gdyńskiej Izbie Przemysłowo-Handlowej.

W niepodległej Polsce Skąpski kontynuował również działalność społeczną i polityczną w duchu demokratycznym, przede wszystkim w ZMP „Zet”. Wszedł do skupiającego jego doświadczonych działaczy utworzonego w listopadzie 1918 r. w Lublinie Związku Patriotycznego (ZP). Jak przekazał S. Szwedowski, należący do ówczesnego Komitetu Centralnego ZP, organizacja ta była przeciwna szkolnictwu wyznaniowemu, co kolidowało z ówczesnym zaangażowaniem Skąpskiego w pracę dla KUL i spowodowało wkrótce jego wyjście z ZP. Jako przedstawiciel Zarządu Głównego utworzonej przez ZMP „Zet” Straży Kresowej (1918–1927), wszedł on w marcu 1919 r. do jej Wydziału Organizacyjnego, stanowiącego ośrodek decyzyjny w sprawie działań na tzw. Ziemiach Wschodnich. Znaleźli się tam także inni przedstawiciele Zarządu Głównego, „Zet-owcy”: Zdzisław Lechnicki (1890–1959), Juliusz Narkowicz (1884–?) i T. Szopa. Kierownikiem Biura Prasowego Wydziału był kolejny „Zet-owiec” pisarz i publicysta Melchior Wańkowicz (1892–1974). Skąpski był również członkiem warszawskiego Koła Seniorów Organizacji Młodzieży Narodowej Szkół Wyższych (OMNSW). Przewodniczył jego pierwszemu zebraniu, które odbyło się w 40. rocznicę powstania „Zet-u” 28 listopada 1926 r. W 1934 r. został członkiem pięcioosobowego Głównego Sądu Koleżeńskiego przy Zarządzie Głównym Związku Seniorów OMNSW. W 1936 r. figurował w Komitecie Honorowym zjazdu z okazji 50. rocznicy powstania ZMP „Zet”, w którym to wydarzeniu uczestniczył także jego syn Kazimierz.

W czerwcu 1921 r. Skąpski wszedł do popierającego ustępstwa polityczne dla tej grupy społecznej Klubu polsko-żydowskiego. Z kręgów petersburskich do organizacji tej dołączyli były proboszcz parafii św. Kazimierza ks. Antoni Około-Kułak (1883–1940), arcybiskup mohylewski Edward von Ropp (1851–1939), dawni profesorowie UP filozof i teoretyk prawa Leon Petrażycki (1867–1931) i językoznawca Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929), działacze PKD Ludwik Darowski (1881–1948) i publicysta Eugeniusz Starczewski (1862–1927), a ze środowiska warszawskiego między innymi: dziennikarz i publicysta Witold Giełżyński (1886–1966), socjolog i ekonomista Ludwik Krzywicki (1859–1941), były członek Rady Regencyjnej Zdzisław ks. Lubomirski (1865–1943) oraz prawnik i dyplomanta Stanisław Patek (1866– 1944). Działał w założonym w tym samym roku przy Sejmie Komitecie Pomocy Jeńcom powracającym z Rosji, zasiadając w dziewięcioosobowym Prezydium m.in. z W. Grabskim, B. Barylskim, i działaczką społeczno-polityczną Zofią Moraczewską (1873–1958). Pod koniec czerwca 1922 r. został jednym ze współzałożycieli Unii Narodowo-Państwowej – powiązanej z obozem piłsudczykowskim inteligenckiej partii centrowej, propagującej solidaryzm społeczny. W grudniu 1923 r. wraz ze Stanisławem Staniszewskim (1864–1925) i prof. Aleksandrem Janowskim (1866–1944) powołał do życia wzorowany na amerykańskiej Young Men’s Christian Association (YMCA) Związek Młodzieży Chrześcijańskiej. W 1930 r. zaangażował się w prace Komitetu obchodów 25-lecia Walki o Szkołę Polską pod patronatem Prezydenta I. Mościckiego, Marszałka J. Piłsudskiego i Prymasa Polski Kardynała Augusta Hlonda (1881–1948).

Szersze informacje o działalności Skąpskiego w tajnych i społecznych organizacjach, z którymi był związany znajdowały się zapewne w dokumentacji utworzonego w 1934 r. Komitetu Studiów Ruchu Niepodległościowego i Życia Polskiego na Wschodzie, który powstał z jego inicjatywy we współpracy m.in. z dyrektorem gimnazjum męskiego w Lublinie Aleksandrem Alterowiczem (ur. 1877), J. Strawińskim, W. Polkowskim i Zdzisławem Leśniewskim. Komitet ów zachęcał na łamach prasy do przekazywania na ręce dr. Leopolda Kosińskiego (1899–1976) informacji związanych m.in. z nadnewskim harcerstwem. Według historyczki Grażyny Karolewicz (ur. 1931) materiały Komitetu oraz prywatne archiwum Skąpskiego uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej. Istnieją jednak wskazówki świadczące o zachowaniu części z tych dokumentów. Na przykład w rękopisie „Niepełny wykaz członków Związku Młodzieży Polskiej »Zet«…” S. Szwedowski podaje, iż w 1968 r. otrzymał od Marii Strawińskiej z Lublina kilkukrotnie tam cytowany „Zarys działalności POW w Rosji 1914–1918” napisany przez Skąpskiego w 1933 r., który składać się miał z trzech rozdziałów: I. Komenda miejscowa i okręgowa POW w Petersburgu, II. Naczelna Komenda POW w Petersburgu, III. Praca POW po wybuchu rewolucji. CAW przechowuje zaś opracowanie W. Polkowskiego poświęcone dziejom petersburskiego „Sokoła Polskiego”, przekazane przezeń w 1935 r. wspomnianemu Komitetowi Studiów Ruchu Niepodległościowego i Życia Polskiego na Wschodzie.

Po powstaniu warszawskim 1944 r. wysiedlony przez Niemców Skąpski trafił do obozu przejściowego w Pruszkowie. Po zakończeniu wojny, włączając się w odbudowę Warszawy, wznowił z bratem Marianem działalność w ramach rodzinnej firmy. Polityka gospodarcza podporządkowanego Sowietom państwa polskiego zmusiła go jednak w 1948 r. do likwidacji Biura Budowlanego i podjęcia pracy w budownictwie państwowym. Był jednym z organizatorów Państwowego Przedsiębiorstwa Budowlanego Okręgu Warszawskiego, skąd przeszedł do działu Planowania w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, a po jego reorganizacji w 1950 r. podjął pracę w Centralnym Zarządzie Budownictwa Wodno-Inżynieryjnego w Warszawie, gdzie był zatrudniony do lipca 1958 r. Działalność zawodową zakończył na stanowisku starszego inspektora w Dziale Głównego Technologa. W okresie powojennym Skąpski kontynuował pracę nad przekładem książek publikującego jako Bo Yin Ra niemieckiego pisarza i malarza Josepha Antona Schneiderfrankena (1876–1943). Głoszona przez tego artystę i myśliciela filozofia zainteresowała go już w połowie lat 20. XX w. Nauczył się wówczas jęz. niemieckiego i za zgodą autora przygotował w 1939 r. do druku dwa tytuły – Psalmy oraz Księgę o zaświecie. Buch vom Jenseits. Nakład 4 tys. egzemplarzy nie dotarł jednak w sierpniu do Warszawy z powodu ogłoszonej na skutek wybuchu wojny konfiskaty taboru kolejowego. Jego zainteresowanie filozofią i rozwojem duchowym skutkowało po 1919 r. kilkuletnim związkiem z masonerią, którą opuścił, ponieważ nie respektowała głoszonych przez siebie zasad. Należał m.in. do utworzonej przez grono ludzi związanych wcześniej z Petersburgiem loży „Prawda”.

W 1901 r. Skąpski ożenił się z urodzoną w Malatach (pow. wiłkomirski gub. wileńskiej, lit. Molėtai) Eugenią Jeleńską (5 listopada 1876–14 października 1944), córką Bolesława (1835–1896) i Katarzyny z Gieczewiczów, właścicieli Wielkiego Dworu pod Malatami. Ze związku tego przyszło na świat dwóch synów: doktor nauk historycznych Kazimierz (1902–1979), nauczyciel, i inż. Stanisław (1904–1976), po 1945 r. dyrektor Biura Odnowy Stolicy. Żona zmarła w obozie przejściowym w Pruszkowie i jako członkini charytatywnej Rady Głównej Opiekuńczej (RGO) została pochowana na tymczasowym cmentarzu na tzw. Zieleńcu w Komorowie (później Komorów-Wille), gdzie działał szpital RGO. Po ekshumacji w 1952 r. jej szczątki spoczęły na cmentarzu Powstańców Warszawy (kw. B-L rz. II); na grobie widnieje błędny napis: „z domu Jelieńska”.

Skąpski zmarł 13 listopada 1966 r. w Warszawie. Pochowany został na Starych Powązkach (kw. 283, rz. 3, m. 24), gdzie spoczęli też jego młodszy syn Stanisław z żoną Wandą (1921–2009). Na płycie nagrobnej Skąpskiego umieszczono nieczytelną obecnie inskrypcję: „Wybitny i ofiarny działacz społeczny, uczestnik walk o niepodległość Polski w okresie I wojny światowej, człowiek wielkiego serca, szukający do ostatnich dni prawdy, bezustannie doskonalący siebie samego”. Odznaczony był: Krzyżem Niepodległości (23 grudnia 1933) oraz dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi „za zasługi na polu pracy zawodowej […] w Gdyni” (1938) i na wniosek Centralnego Zarządu Budownictwa Wodno-Inżynieryjnego w Warszawie za zasługi w pracy zawodowej w dziedzinie budownictwa przemysłowego (19 lipca 1956).  

Barbara Gąsieniec  


Bibliografia:
Bibljografja czasopism polskich zagranicą 1830–1934, Warszawa 1935, s. 37; Encyklopedia Gdyni, red. M. Sokołowska, Gdynia 2006, t. 1, s. 86, 275, 351, 965; L. Hass, Skąpski Franciszek, w: Polski słownik biograficzny, Warszawa–Kraków 1997, s. 116–119 (bibliografia); Skąpski Franciszek Salezy, w: Słownik biograficzny techników polskich, Warszawa 1997, t. 8, s. 96–97; Spis Wykładów i Wykaz Instytucyj Uniwersyteckich. Półrocze letnie 1919/1920, Lublin 192, s. 11, Półrocze letnie 1921/1922, Lublin 1922, s. 5; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 424–425, i wyd. ros. St. Petersburg 2003; S. Grelewski, Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej, Lublin 1937, s. 388–389; A. Idzikowski, Szkoła kaliska (Szkoła Wyższa Realna – Gimnazyum) 1850–1900, Kalisz 1900, s. 93; G. Karolewicz, Franciszek Skąpski (1881–1966): fundator i współorganizator Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Warszawa 1996; taż, Katolicki Uniwersytet Lubelski. Wybrane zagadnienia z dziejów Uczelni, Lublin 1992, s. 66; Księga pamiątkowa inżynierów technologów Polaków wychowańców Instytutu Technologicznego w Petersburgu (w rocznicę stulecia uczelni), Warszawa 1933, s. 97; W. Kukla, M. Miszczuk, Działalność wydawnicza harcerstwa w europejskiej części Cesarstwa Rosyjskiego i Rosji Radzieckiej (1915–1919), „Skaut. Harcerskie Pismo Historyczne” [Tarnów] 2012, nr 1–2, s. 10; A. Miodowski, Działalność polityczno-wojskowa polskich kręgów proaktywistycznych w Rosji w okresie międzyrewolucyjnym (marzec–listopad 1917 r.), „Białostockie Teki Historyczne” 2010, t. 8, s. 109–110; P. Olstowski, M. Wołos, Rola militarna i polityczna Polskiej Organizacji Wojskowej w odzyskaniu niepodległości. Próba bilansu, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2018, nr 1–2, s. 169–172; Polkowski Wacław, w: Kim oni byli, https://www.kimonibyli.pl/category/polkowski-waclaw/, oraz tamże, Towarzystwo gimnastyczne „Sokół Polski” w Petersburgu, https://www.kimonibyli.pl/towarzystwo-gimnastyczne-sokol-polski-w-petersburgu/ [dostęp: 5 IV 2023]; Uzasadnienie do projektu Uchwały Rady Miasta Poznania w sprawie nazwania ulicy imieniem Konstantego Skąpskiego.PU_289_19_U bip.poznan.pl [dostęp: 24 I 2023]; S. Sedlaczek, Pamiętnik kresowy, z. 1: Harcerstwo na Rusi i w Rosji 1913–1920, Warszawa 1936, s. 32, 40, 42, 112, 113, 114, 120; A. Ślisz, Prasa Polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji 1915–1919, Warszawa 1968, s. 108–109, 274; K. Turowski, Wspomnienie pośmiertne Śp. Franciszek Skąpski, „Zeszyty Naukowe KUL” 1967, t. 10, nr 3, s. 92–93; P. Waingertner, Konspiracja trzech pokoleń. Związek Młodzieży Polskiej „Zet” i ruch zetowy (1886–1996), Łódź 2019, s. 108, 130; D. Wolborski, Z dziejów cmentarza na Zieleńcu w Komorowie w 1944 r., „Stolica”, http://warszawa-stolica.pl/z-dziejow-cmentarza-na-zielencu-w-komorowie-w-1944-r/ [dostęp: 27 II 2023]; M. Wrzosek, Dążenia do powołania na emigracji w 1917 r. polskiego naczelnego organu politycznego, „Dzieje Najnowsze” 1974, z. 3, s. 102; tenże, Polski ruch wojskowy w 1917 roku, „Studia Podlaskie” [Białystok] 2011, t. 19, s. 291 (dok. nr 6: 1917 grudzień 24, Mińsk. Sprawozdanie z II Zjazdu Delegatów Związku Wojskowych Polaków Frontu Zachodniego); Z. Żmigrodzki, Konspiracyjna akcja wojskowo niepodległościowa na terenie Petersburga, „Strzelec. Tygodnik-Organ Związku Strzeleckiego” 1934, nr 45, 11 listopada, s. 31–35; E. Kokczyńska, Pamiętnik Ewy, Warszawa 1998, s. 91; Odezwa Komitetu Obchodu 25-lecia walki o szkołę polską pod protektoratem…, Warszawa 1930 (druk ulotny); T. Piskorski, Sprawozdanie Zarządu Głównego Związku Senjorów Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej Szkół Wyższych R. P., Warszawa 1934, s. 56; tenże, W pięćdziesiątą rocznicę powstania „Zetu”. Sprawozdanie ze Zjazdu Uczestników Ruchu Niepodległościowego Związku Młodzieży Polskiej („Młodzieży Narodowej”) 28 i 29. XI. 1936 r. w Warszawie, Warszawa 1937, s. 14; S. Ptaszycki, Z moich wspomnień z nad Newy, w: Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowanków gimnazjum przy kościele świętej Katarzyny w Petersburgu, Warszawa 1933, t. 1, s. 57; Unja Narodowo-Państwowa. Deklaracja programowa i uchwały konferencji krajowej z d. 28 i 29 czerwca 1922 r., Warszawa 1922, s. 11; A. Wierzbicki, Żywy Lewiatan. Wspomnienia, Warszawa 2001, s. 52; „Amtlicher Anzeiger für das Generalgouvernement” 1942, nr 6, 23 stycznia, s. 85, nr 22, 24 marca, s. 452, nr 27, 14 kwietnia, s. 564, 1943, nr 89, 19 października, s. 2135; „Architektura i Budownictwo” 1931, nr 11, s. 388 (il.), 389–391 (Prudential); „Biuletyn Spraw Zagranicznych” 1917, nr 3 (lipiec) s. 18 (Kronika. Sprawa Armii Polskiej w Rosji); „Czas” [Kraków] 1918, nr 468, 21 października, s. 2 (O uwolnienie Piłsudskiego), nr 470, 22 października, s. 1 (relacja Skąpskiego z pobytu w Berlinie); „Dziennik Białostocki” 1919, nr 87, 22 lipca, s. 3 (Handel ze Skandynawją); „Dziennik Narodowy” [Piotrogród] 1918, nr 160, 3 kwietnia, s. 1; „Dziennik Polski” [Piotrogród] 1917, nr 42, 11/24 lutego, s. 3 (Życie polskie); nr 251, 2/15 listopada, s. 2 (Życie polskie. Polska Rada Bezpieczeństwa); „Dziennik Praw Państwa Polskiego” 1919, nr 21, 24 lipca, s. 374 (Polsko-Brazylijskie Tow. Handlowe); „Głos Polski” 1915, nr 43, 25 października/ 7 listopada, s. 25 (reklama), 1916, nr 51, 18/31 grudnia, s. 9 (Walne Zgromadzenie PTPOW); „Kurjer Poznański” 1921, nr 133, 14 czerwca, s. 3 (Klub polsko-żydowski); „Kurjer Warszawski” 1922, nr 50, 19 lutego, s. 23 („Osady Nadmorskie”), 1926, nr 333, 4 grudnia, s. 5 (Wiadomości bieżące. Organizacja młodzieży narodowej); „Obwieszczenia Publiczne. Dodatek do Dziennika Urzędowego Ministerstwa Sprawiedliwości” 1925, nr 21, 14 marca, s. 32 poz. 912, 1928, nr 86 A, 27 października, s. 23, poz. XXXVII. 5496; „Ojczyzna i Postęp” [Warszawa] 1917, nr 78, 24 listopada, s. 54 (Nowe stronnictwa polskie w Rosyi); „Polska Zbrojna” 1929, nr 209, 2 sierpnia, s. 1 (Zatarg w Izbie Handlowej Polsko-Sowieckiej), 1934, nr 104, 18 kwietnia, s. 6 (Harcerze i harcerki z Petersburga), nr 123, 7 maja, s. 3 (Do harcerzy petersburskich); „Postęp” [Poznań] 1921, nr 187, 8 września, s. 2 (Już wracają); „Przegląd Budowlany” 1930, z. 1 (styczeń), s. 21 (Praca wewnętrzna w stowarzyszeniu), z. 7 (lipiec), s. 533 (Magazyny Tytoniowe w Gdyni); „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu”, Warszawa 1934, poz. 26, 3152, 9184 („Polros”); „Wyzwolenie” [Warszawa] 1918, nr 43, 27 października, s. 382–383 (Co słychać w Polsce. Piłsudski nie wraca); „Ziemia Lubelska” 1918, nr 509, 21 października, s. 2 (Wiadomości o Piłsudskim); Inwentarz rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, t. 11, sygn. 2745–3327 (mps), tu s. 125 (Materiały dotyczące Franciszka Skąpskiego (zamieszkałego w Warszawie) z lat 1947–1965, sygn. 2985, k. 1–120); Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie: Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa w Warszawie. Nominacje i dymisje w przedstawicielstwach zagranicznych (poselstwa, delegacje), sygn. 2/3/0/8.3/72, skany 150–156, tamże, Korespondencja z urzędami i instytucjami w sprawach leżących w kompetencji Naczelnika Państwa i jego Kancelarii Cywilnej, t. 1, sygn. 2/3/0/6.10/57, skan 6, sygn. 2/51/0/14.1/1769 (CKO Królestwa Polskiego [w Piotrogrodzie]), skan 20 (Sprawozdanie z posiedzenia Rady Zjazdów w dniu 8, 9 i 10 stycznia 1916 r.); Archiwum Diecezjalne w Łowiczu: Parafia Leźnica Mała, akt ur. nr 25 z 1855 r. (matka Józefa); Archiwum Państwowe w Kaliszu: Księga urodzeń, małżeństw i zgonów 1914–1915, akt zgonu nr 73/1915, skan 460, nr 73 (ojciec Karol Ludwik); Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział w Grodzisku Mazowieckim: Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej w Słomczynie, akt ur. nr 23/1881 (Franciszek), akt zgonu nr 49 z 1911 r. Józefy Aleksandry, skan 536; Archiwum Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej: Wniosek o nadanie Skąpskiemu odznaczenia (rej. 673/56); Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) w Rembertowie: sygn. Skąpski Franciszek KN 23_12_1933 (Kolekcja Akt Personalnych i Odznaczeniowych, Krzyż Niepodległości); Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce: Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza, teczka 701/2/105 (Odpisy różnych aktów Oddziału II Naczelnego Dowództwa z 1919 r.), s. 3; Parafia rzymskokatolicka w Słomczynie: Akta stanu cywilnego, nr 25 z 1883 r., Łubna (brat Marian), https://metryki.genealodzy.pl/metryka.php?ar=2&zs=1352d&sy=159&kt=1&plik=023-026.jpg#zoom=2&x=2696&y=175 [dostęp: 3 II 2023]; Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu: sygn. 15955/II (S. Szwedowski, Dzieje ruchu Zetowego w Polsce (Związku Młodzieży Polskiej »Zetu«) na tle historycznym (1886–1945), 1945–1970, t. 1–10, k. 226, 231, 235, 251, 273, 288, 300, 332, 357, 368 (MfOss. t. 3, k. 669–675); sygn. 15956/II (Niepełny wykaz członków Związku Młodzieży Polskiej »Zet« i Związku Patriotycznego oraz organizacji pochodnych młodzieży i starszego społeczeństwa [»Przyszłość«-»Pet«, Organizacja Młodzieży Narodowej Szkół Średnich [...], Organizacja Młodzieży Narodowej Szkół Wyższych [...], grupy narodowe, Związek Młodej Polski, Związek Rad Ludowych i inne ekspozytury zewnętrzne] w okresie 1886–1966 r., oprac. Z. Dłużewska-Kańska, T. Piskorski, S. Szwedowski), t. 1–4, k. 215, 248, 255, 323, t. 3, s. 592, 595 (MfOss, k. 451–452, 590, t. 3, 602–603, 604, 610).