Polska Szkoła Przygotowawcza i Pierwsze Polskie Gimnazjum Żeńskie Stanisławy Ćwierdzińskiej / Польская подготовительнaя школа и Первая польская женская гимназия Станиславы Цвердзинской, placówki oświatowe z polskim językiem wykładowym, działające w Petersburgu/Piotrogrodzie – szkoła w latach 1911–1918 i gimnazjum z prawami szkół rządowych w latach 1915–1918.

Mieszkająca w Petersburgu od 1906 r. Ćwierdzińska była z wykształcenia polonistką. Jako nauczycielka wspomagała szkołę elementarną dla chłopców oraz gimnazjum męskie przy kościele św. Katarzyny, w którym w latach 1908–1909 wykładała jęz. polski. Z ramienia działającego w latach 1901–1919 przy Rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD) Koła Pań prowadziła mieszczącą się do roku 1912 przy ul. Gularnej [Гулярная ул.] (obecnie ul. Lizy Czajkiny [Лизы Чайкиной ул.]) 5 ochronkę dla dzieci. Od chwili jej powstania w 1907 r. związana też była ze stołeczną Polską Macierzą Szkolną (PMSz), która współfinansowała wspomnianą ochronkę, udzielając jej pieniężnej zapomogi. W 1909 r. doszło jednak do konfliktu Ćwierdzińskiej z Zarządem PMSz na tle zasad finansowania tej placówki. Zarząd zażądał bowiem prawa do kontroli finansów i wyposażenia ochronki oraz dymisji Ćwierdzińskiej. Tymczasem ufundowana przez Koło Pań ochronka posiadała zatwierdzony przez władze rosyjskie statut, w którego świetle jej zarząd należał do wybieranego przez RzTD Komitetu Pań, Ćwierdzińska zaś pełniła funkcję prezeski tego Komitetu. Pod koniec 1909 r. Zarząd PMSz usiłował wymóc na niej podpisanie zobowiązania dotyczącego nieskładania protestów na Walnym Zgromadzeniu PMSz oraz w RzDT, niezwiększania wynagrodzenia za jej pracę oraz złożenia na ręce osoby wskazanej przez Zarząd PMSz rachunków, sprawozdania i księgi inwentarzowej ochronki. Tymczasem wsparcie udzielone ochronce przez PMSz miało charakter zwrotnej zapomogi, którą spłacano, przekazując do jej kasy wpisowe od dzieci. Zarząd Macierzy nie miał zatem prawa domagać się wydania zakupionego za te pieniądze inwentarza ochronki czy usunięcia członkini Komitetu Pań. Po Walnym Zgromadzeniu PMSz, 9 grudnia Rada Nadzorcza tej organizacji udzieliła Ćwierdzińskiej pisemnej odpowiedzi, która 11 grudnia wywołała dymisję dwóch prominentnych członkiń tejże Rady – ówczesnej skarbniczki Koła Pań Janiny Olszamowskiej (1868–1938), żony adwokata Bolesława Olszamowskiego (1848–1920) oraz Jadwigi z Jałowieckich Żukowskiej (1875–1951), żony przemysłowca i polityka Władysława Żukowskiego (1860–1916). Obie stanęły bowiem po stronie „spełniającej bez zarzutu obowiązki nauczycielskie” Ćwierdzińskiej („Dziennik Piotrogrodzki” 1909, nr 24, s. 3).

Konflikt ostatecznie zażegnano i w latach 1911–1914 pod egidą PMSz oraz przy jej wsparciu finansowym Ćwierdzińska prowadziła w dzielnicy Admirałtiejskiej przy prosp. Małocarskosielskim [Малoцарскосельский пр.] (obecnie prosp. Małodietskosielskij [Малодетскосельский пр.]) 42 wzorowaną na szkołach krakowskich 4-klasową szkołę początkową (elementarną), funkcjonującą jako Szkoła Przygotowawcza dla dzieci obojga płci, potem Przygotowawcza Polska Szkoła dla dzieci. Wiele wskazuje na to, że Ćwierdzińska przejęła funkcjonującą co najmniej do jesieni 1910 r. pod tym właśnie adresem prywatną szkołę przygotowawczą dla dzieci obojga płci B. A. Matiesen, która jako nauczycielka trafiła następnie do grona pedagogicznego jej zakładu. Nowo otwarta placówka prowadziła dwie koedukacyjne klasy (podwstępna i wstępna) przysposabiające do podjęcia nauki w klasach I i II szkoły średniej w Piotrogrodzie, Królestwie Polskim i na Litwie. Szczególną uwagę przykładano w niej do zrównoważonego rozwoju umysłowego i fizycznego podopiecznych.

19 kwietnia 1914 r. Szkoła Przygotowawcza Ćwierdzińskiej zorganizowała w sali Instytutu Inżynierów Cywilnych przy ul. Sierpuchowskiej [Серпуховская ул.] 10 (w dzielnicy Admirałtiejskiej) wieczór „Wiosna” („Dziennik Petrogradzki” 1914, nr 1191, s. 3). Przed licznie zgromadzoną publicznością na czele z bp. sufraganem mohylewskim Janem Cieplakiem (1857–1926), prezesem PMSz – historykiem-archiwistą prof. Stanisławem Ptaszyckim (1853–1933), proboszczem kościoła św. Katarzyny ks. Konstantym Budkiewiczem (1867–1923), działaczem społecznym ks. kanonikiem Antonim Maleckim (1861–1935), prefektem petersburskich polskich i rosyjskich szkół średnich ks. Edwardem Szwejnicem (1887–1934) oraz nauczycielkami z innych polskich szkół uczniowie odegrali skomplikowane przedstawienie. W jego trakcie wykonane zostały komedyjki Edukacja Bronki, Ze słońcem oraz Baśń o królowej Róży, przerywane występami chóru pod dyrekcją organisty kościoła św. Katarzyny oraz profesora śpiewu gregoriańskiego w Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD) Wincentego Gorzelniaskiego (1872–1929) – odśpiewano m.in. utwór Kiedy Polska rzekła chłopcu – Tyś mój syn i brat. Kilkudziesięcioro uczniów występowało w kostiumach zaprojektowanych przez B. A. Matiesen, a uszytych przez pozostałe nauczycielki szkoły: związaną wcześniej, jak sama dyrektorka, z gimnazjum męskim przy kościele św. Katarzyny Wandę Szaniawską-Niesiołowską (notowana ok. 1908–1917), W. Krügerównę, J. Hołubiankę i Marię Kępińską (notowana 1914–1916). Wydarzeniu towarzyszył kiermasz wyrobów koszykarskich przygotowanych przez podopiecznych szkoły pod kierunkiem p. W. Krügerówny.

Funkcjonujące w stolicy Rosji jako placówka 8-klasowa „udzielająca praw matury męskiej” (klasa VIII gwarantowała bowiem abiturientkom wstęp na wyższe uczelnie) gimnazjum Ćwierdzińskiej rozpoczęło działalność jesienią 1915 r., podobnie jak ewakuowane wówczas nad Newę z Rygi gimnazjum żeńskie P. A. Dołgich przy ul. Potjomkinskiej [Потёмкинская ул.] 5, przekształcone w tymże roku w szkołę Związku Nauczycieli [Преображенская новая школа товарищества учителей], oraz placówki pod dyrekcją Anny Jastrzębskiej (1866 – po 1936), tj. 8-klasowe gimnazjum żeńskie z prawami gimnazjów rządowych oraz 8-klasowe gimnazjum żeńskie z polskim językiem wykładowym. Oprócz klas żeńskich w stołecznej placówce oświatowej Ćwierdzińskiej działała też wspomniana Przygotowawcza Polska Szkoła. Jak informował na początku września 1915 r. „Dziennik Petrogradzki” (nr 1542, s. 3), w gimnazjum: „Wprowadzona będzie praktyczna znajomość obcych języków – angielski, francuski, niemiecki. Gimnastyka, śpiew, rysunki i roboty ręczne prowadzone będą na równi z innymi przedmiotami. Starannie dobrany personel pedagogiczny pod kierownictwem p. St. Ćwierdzieńskiej może być rękojmią wszechstronnego zadowolenia ogółu”. Zapowiadano również unikanie kar cielesnych, rozwijanie potrzeb duchowych podopiecznych oraz wychowywanie we wzajemnym poszanowaniu i współpracy z rodzicami zrzeszonymi w Komitecie Rodzicielskim. Projektowano wreszcie odejście od systemu rocznego na rzecz semestralnego, co w wypadku choroby lub częstych w warunkach wojennych zdarzeń losowych stwarzało uczennicom możliwość szybszego nadrobienia braków. Dla dziewcząt z Królestwa Polskiego, Litwy, Podola i Wołynia uruchomiony miał być pensjonat-internat, podlegający dyrektorce gimnazjum. Oficjalnie gimnazjum zainaugurowało działalność 20 września 1915 r. mszą św. w kaplicy Maltańskiej.

Początkowo zapisy do nowo otwartej placówki oświatowej przyjmowano w Przygotowawczej Szkole Polskiej. Gimnazjum wraz z trzyklasową koedukacyjną szkołą przygotowawczą oraz ogródkiem dla dzieci obojga płci mieściło się od 1915 r. w modernistycznej kamienicy przy prosp. Włodzimierskim [Владимирский пр.] 16, tam też znajdowała się jego kancelaria. Na przełomie lat 1915 i 1916 w budynku tym działał już wspomniany internat dla dziewcząt; w 1916 r. pobyt w nim kosztował 460 rub. rocznie. Organem nadzorczym placówki była Rada Opiekuńcza, której prezesował inż. technolog Seweryn Wachowski (zm. 1934), dyrektor zarządzający piotrogrodzkiego Towarzystwa K. Rudzki i S-ka. W 1918 r. zasiadali w niej: wdowa po inż. komunikacji prof. Feliksie Jasińskim (1856–1899) Stefania (1865–1951); zamieszkała w podmiejskim wówczas Lesnoje [Лесное] (obecnie Puszkin [Пушкин]), wspomagająca wraz z mężem Pawłem tamtejsze ochronki prowadzone przez ks. Aleksandra Wóycickiego (1878–1954) i Polskie Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Maria Jasińska; skarbnik Szpitala Polskiego, specjalista chorób kobiecych i wewnętrznych dr Eugeniusz Marcinkiewicz (1838–1936).

W 1915 r. do gimnazjum Ćwierdzińskiej uczęszczało 186 uczennic, w 1916 r. – 208, zaś w 1917 r. – 245. W 1915 r. 7-klasowy kurs gimnazjum ukończyły: ze złotym medalem – Regina Gruszecka, Eugenia Usakiewiczówna, Irena Pączkowska i Janina Szulcówna, ze srebrnymi zaś: Helena Dąbrowska i Janina Konarska. Stałemu wzrostowi liczby uczennic sprzyjały stosunkowo niskie opłaty oraz całkowite lub częściowe zwolnienia z tychże dla osób niezamożnych. Dotyczyło to głównie dziewcząt z rodzin wysiedleńców. Wpisowe do klas niższych wynosiło od 150 rub., a wyższych – 250 rub. W 1916 r. opłata roczna za naukę wynosiła 100 rub., bez jęz. angielskiego i francuskiego. Przykładowo w 1917 r. na 245 uczennic aż 137 nie opłacało wpisowego.

Egzaminy wstępne do gimnazjum Ćwierdzińskiej odbywały się w 1915 i 1916 r. 27 i 29 sierpnia, w 1917 r. zaś 28 i 29 sierpnia. Egzaminy wstępne w 1916 r. miały miejsce 3–4 maja/16–17 czerwca – do klas niższych i 9–10 maja/22–23 czerwca – do klas wyższych. Rok szkolny rozpoczynał się 1 września. W 1917 roku rok szkolny zaczął się 4 września, oficjalnie zainaugurowano go dwa dni później uroczystym nabożeństwem w kaplicy Maltańskiej odprawionym przez ks. prof. А. Wóycickiego. Wybuch rewolucji październikowej spowodował kilkudniową przerwę w zajęciach, które wznowione zostały 6/19 listopada 1917 r. („Dziennik Polski” 1917, nr 254, s. 2). W latach 1917–1918 po zimowej przerwie świątecznej lekcje wznawiano 8 stycznia. W roku 1918 egzaminy wstępne odbywały się 10–20 maja, egzaminy przed kolejnym rokiem szkolnym 1918/1919 zorganizowano 13–15 maja, rok szkolny zaś zakończył się 25 maja. Uroczystość rozdania świadectw uświetnili wówczas bp nominat miński Zygmunt Łoziński (1870–1932), ks. Stanisław Maciejewicz (1869–1940), delegat metropolity E. Roppa przy Naczelnym Komitecie Polskiej Siły Zbrojnej w Piotrogrodzie, prezesi: Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny (PTPOW) – prawnik gen. Aleksander Babiański (1853–1931), PMSz – prof. St. Ptaszycki i Rady Opiekuńczej gimnazjum – S. Wachowski. Po odśpiewaniu Boże coś Polskę i deklamacji Ody do młodości głos zabrała dyr. Ćwierdzińska, w imieniu Rady Pedagogicznej przemówił jej prezes prof. gimnazjów – męskiego przy kościele św. Katarzyny i Jurgensa, polonista Jan Feliks Ptaszycki (1882–1954), w imieniu rodziców zaś p. Miniewska. Abiturientki wraz z gronem pedagogicznym podjęły zobowiązanie spotkania się w 1922 r. w katedrze warszawskiej.

Jesienią 1917 r. uczczono najpierw w październiku pamięć naczelnika Tadeusza Kościuszki (1746–1817) w związku z setną rocznicą jego śmierci, a 29 listopada kolejną rocznicę wybuchu powstania listopadowego 1830 r., tę ostatnią uroczystość uświetnił odczyt jednej z nauczycielek. Na początku grudnia z inicjatywy uczennic III klasy urządzono zabawę z deklamacjami, śpiewem, loterią i tańcami. 24–26 grudnia obchodzono uroczyście święta Bożego Narodzenia. W Wigilię dyrektorka podejmowała obiadem personel nauczycielski i członków Komitetu Rodzicielskiego. 25 grudnia poświęcono uwagę uczniom klas młodszych, 26 zaś uczennicom klas starszych. W tym dniu gimnazjum odwiedzili: arcybiskup metropolita mohylewski Edward von Ropp (1851–1939), zarząd PMSz w osobach prezesa, prof. St. Ptaszyckiego i wiceprezesa prawnika, prof. Uniwersytetu Wileńskiego Wacława Mińkiewicza (1885–1938), były członek Rady Państwa adwokat Stanisław Łopaciński (1851–1933), poseł od III i IV Dumy Państwowej ks. St. Maciejewicz, ks. Sylwan Dembczyk (1889–1942), cały personel nauczycielski oraz Komitet Rodzicielski i liczne grono rodziców. Spotkanie uświetnił szkolny chór pod batutą W. Gorzelniaskiego, popis gimnastyczny uczennic klas I, II i IV, na koniec zebrani obejrzeli zainscenizowaną przez uczniów szopkę.

Zimą 1918 r. w lokalu szkoły zorganizowano kilka uroczystości i zabaw. Przed końcem roku szkolnego, w kwietniu (21 i 28) przygotowano dwa ilustrowane slajdami odczyty przyrodnicze, a 4 maja w jednej z sal Klubu Młodzieży Polskiej „Zgoda” przy nab. kanału Kriukowa [Крюкова кан. наб.] 12 zorganizowany został doroczny popis gimnastyczny uczennic i uczniów klas przygotowawczych, połączony z zabawą oraz wystawą robotek ręcznych i rysunków. Szczególny entuzjazm wzbudziła „grupa chłopców, którzy z iście żołnierskim animuszem wykonali bez komendy szereg dość trudnych ćwiczeń sokolskich” („Dziennik Narodowy” 1918, nr 190, s. 4). Wydarzenie uświetnił występ chóru uczennic prowadzonego przez prof. W. Gorzelniaskiego, który wykonał m.in. Pieśń filaretów oraz Za Niemnem tam precz do słów Adama Mickiewicza (1798–1855). Oklaskiwali je m.in. bp sufragan mohylewski J. Cieplak, prezes PMSz prof. St. Ptaszycki, wiceprezes PTPOW – inż. technolog Władysław Rawicz-Szczerbo (1882–1959) oraz członkowie Rady Opiekuńczej gimnazjum. Całość zwieńczył bufet obsługiwany przez maturzystki z klas VII i VIII. Ze względu na brak środków i sytuację ogólną zrezygnowano jednak z organizacji wycieczek.

9 maja 1918 r. w gimnazjum Ćwierdzińskiej odbyło się także zebranie Sekcji Szkół Średnich Stowarzyszenia Nauczycieli Polaków w Piotrogrodzie, w trakcie którego wygłoszony został referat O samorządzie szkolnym i gminach szkolnych. 7 czerwca tego roku z inicjatywy tegoż stowarzyszenia w budynku gimnazjum żeńskiego Towarzystwa Szkoły Średniej w zaułku Ertelew [Эртелев пер.] (obecnie ul. Czechowa [Чехова ул.]) 8 zainaugurowano cykl wykładów letnich dla młodzieży starszej z zakresu polskiej literatury i historii, obejmujących także zagadnienia związane z historią sztuki, krajoznawstwem czy historią prawa nie wchodzące w zakres programów szkolnych. W gronie wykładowców znaleźli się historyk-archiwista Piotr Bańkowski (1885–1976), wykładowca kilku stołecznych uczelni i PMSz, historyk starożytności prof. Konstanty Chyliński (1881–1939), prof. RzAD ks. Czesław Falkowski (1887–1969) – Ilu nas jest? Statsytka ludności polskiej, prof. Uniwersytetu Petersburskiego ekonomista Jerzy Fedorowicz (ur. 1888), prawnik Jerzy Karol Kurnatowski (1874–1934), architekt Marian Lalewicz (1876–1944), prefekt piotrogrodzkich polskich i rosyjskich szkół średnich ks. E. Szwejnic, pp. Lisowski (zapewne Stanisław, pomocnik bibliotekarza w Cesarskiej Bibliotece Publicznej) – Literatura współczesna, pp. Srebrny i Jagminowa. Zajęcia odbywały się trzy razy w tygodniu (poniedziałek, środa i piątek) w godz. od 18.00 do 21.00. Zapisy na nie przyjmowano w kancelarii gimnazjum żeńskiego.

W maju 1918 r. działający pod egidą PTPOW zarząd Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci podjął decyzję o zorganizowaniu w okresie letnim klubów dziecięcych na wzór klubu funkcjonującego pod kierunkiem założycielki i kierowniczki piotrogrodzkich Ogródka Dziecięcego i Klubu Dziecięcego Leokadii Brodowskiej (1848–1920) w szkółce parafialnej przy kościele prokatedralnym pw. Wniebowzięcia NMP przy ul. 1. Roty [1-oй Роты ул.] (obecnie [1-я Красноармейская ул.]) 11. Placówki takie miały powstać m.in. przy kościołach św. Katarzyny i św. Stanisława, w dzielnicach robotniczych za rogatkami Newską i Narwską oraz w Domu Polskim w podmiejskim osiedlu Lesnoje przy ul. Wielkiej Osipowskiej [Большая Осиповская ул.] (obecnie ul. Driezdenskaja [Дрезденскaя ул.]) i w Gierlewie [Герлэво]. Organizację i kierownictwo tego przedsięwzięcia powierzono Ćwierdzińskiej. Zapisy przyjmowane były w siedzibie gimnazjum, w klubie przy 1. Rocie oraz w Domu Polskim w Lesnoje. Wpisowe wynosić miało początkowo 50 kop., ostatecznie 1 rub. miesięcznie, a przebywającym w klubach dzieciom oprócz opieki zapewniano skromny posiłek.

O samej Ćwierdzińskiej niewiele wiadomo. Była córką Tomasza, być może łączyło ją pokrewieństwo z Zofią Ćwierdzińską, od 1894 r. żoną znanego petersburskiego księgarza Kazimierza Grendyszyńskiego (1864–1906). W czasie pobytu w rosyjskiej stolicy zamieszkiwała w rejonie Admirałtielskim, kolejno przy ul. Sierpuchowskiej [Серпуховская ул.] 11 (1906), ul. Wieriejskiej [Верейская ул.] 30 (1907), ul. Możajskiej [Можайская ул.] 28 (1908), prosp. Zabałkańskim [Забалканский пр.] 50 (1909–1913), następnie w budynku szkoły przygotowawczej przy prosp. Małocarskosielskim 42 m. 36 (1914), a w końcu w budynku gimnazjum przy prosp. Włodzimierskim 16 (1916–1917). Była członkinią Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (1913). Po wyjeździe do odrodzonej Polski pełniła obowiązki inspektora szkół powszechnych na Lubelszczyźnie (1921) oraz dyrektora I Liceum Ogólnokształcącego w Tarnowskich Górach (1923–1924). W latach 30. XX w. (co najmniej od 1933 r.) do 1939 r. mieszkała w Lublinie, gdzie kierowała jako właścicielka prywatną koedukacyjną szkołą powszechną im. Szymona Konarskiego przy ul. Narutowicza 27, a potem Bernardyńskiej 15. Rodziny nie założyła.


Bibliografia:
O. Opólska, Szkoła elementarna dla chłopców i J. Ptaszycki, Polonistyka w gimnazjum męskim, w: Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa b. wychowanek i wychowanków gimnazjów przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu, Warszawa 1933, t. 1, s. 251, 269; „Dziennik Narodowy” 1918, nr 179, 26 kwietnia, s. 4 (Z Gimnazjum Polskiego St. Ćwierdzińskiej), nr 186, 8 maja, s. 4, nr 188, 10 maja, s. 4, nr 190, 12 maja, s. 4 (Popis gimnastyczny gimnazjum St. Cwierdzińskiej), nr 194, 17 maja, s. 1–2 (St. Ptaszycki, Nauczanie polskie w Petersburgu. Luźne wspomnienia), nr 212, 9 czerwca, s. 4 (Szkolne), nr 208, 5 czerwca, s. 4 (Szkolne. Pierwsze Polskie VIII-kl. Gimnazjum Żeńskie w Petrogradzie), nr 212, 9 czerwca, s. 4 (Szkolne), nr 214, 12 czerwca, s. 4, nr 218, 18 czerwca, s. 4, nr 219, 19 czerwca, s. 4; „Dziennik Petersburski” 1909, nr 4, 19 listopada/2 grudnia, s. 3, nr 5, 20 listopada/3 grudnia, s. 3, nr 24, s. 3, 1910, nr 208, 16/29 września, s. 1 (szkoła B. A. Matiesen); „Dziennik Petrogradzki” 1914, nr 1191, s. 3 (Wieczór dziecięcy „Wiosna”), nr 1280 z 2/15 września, s. 1, 1915, nr 1458, 11/24 kwietnia, s. 1, nr 1542, s. 3 (Polskie gimnazjum żeńskie w Petrogradzie oraz Abiturjenci prywatnych szkół polskich), nr 1768, 5/18 maja, s. 1, nr 1780, 19 maja/1 czerwca, s. 1, nr 1787, 18 września/1 października, s. 1, 1916, nr 176, 8/21 maja, s. 1; „Dziennik Polski” 1917, nr 202, 5/18 września, s. 3, nr 254, 5/18 listopada, s. 2 (Z gimnazjum S. Ćwierdzińskiej), nr 290, 21 grudnia/ 3 stycznia 1918, s. 3 (Z gimnazjum polskiego p. Ćwierdzińskiej), nr 295, 31 grudnia/13 stycznia 1918, s. 4, 1918, nr 3, 5/18 stycznia, s. 4, nr 4, 6/19 stycznia, s. 4; „Głos Polski” 1916, nr 30, 24 lipca/6 sierpnia, nr 35, 28 sierpnia/10 września; Piotrogrodzkie kalendarze i księgi adresowe z lat 1914–1918.