Petersburskie edycje utworów Adama Mickiewicza – zarys tematu / Петербургские издания сочинений Адама Мицкевича – очерк*

Białoruski historyk literatury Aleksandr O. Fieduta oraz rosyjska bibliografka poety Izalina L. Kurant za pierwszy rosyjski przekład mickiewiczowskiej poezji uważają wiersz Świteź opublikowany w 1825 r. w rosyjskiej stolicy przez wywodzącego się z Litwy, blisko związanego z polską diasporą w Petersburgu, dyrektora kancelarii oberprokuratora Świętego Synodu Konstantina S. Serbinowicza (1797–1874). Ukazał się on we wrześniowym dodatku literackim do gazety „Russkij Inwalid” [Русский инвалид] („Nowosti litieratury” [Новости литературы], nr 1, s. 168–173). Fieduta, przypominając innych autorów pierwszych przekładów wierszy polskiego poety na jęz. rosyjski, upublicznił także informację o przechowywanym w petersburskim Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym dosłownym przekładzie Konrada Wallenroda autorstwa Serbinowicza z 1828 r., (tenże, Этюди о текстах Мицкевича и их интерпретаторах, „Київські полоністичні студії” [Київ] 2016, t. 27, s. 189–197). Z kolei literat i publicysta Leon Połoński (1833–1913) w artykule Mickiewicz w literaturze rosyjskiej („Kraj”, 1885, nr 46) podaje informację, że pierwszego przekładu utworu przyszłego wieszcza na jęz. rosyjski (Kurhan Maryli) dokonał w 1825 r. (współczesne opracowania podają rok 1826) w Kijowie oficer sztabu generalnego Jurij I. Poznański (1801–1878). Twórczością Mickiewicza (1798–1855) miał on także zainteresować Nikołaja A. Polewoja (1796–1846), wydawcę publikowanego w latach 1825–1834 liberalnego krytyczno-literackiego „Moskiewskiego Telegrafu” [Московский телеграф]. W 1826 r. ukazał się w Moskwie pierwodruk Sonetów Mickiewicza. Tam też nawiązał on znajomości z kółkiem literackim skupionym wokół Polewoja i jego brata Ksenofonta (1801–1867). Wprowadzony następnie do salonu księżnej Zinaidy A. Wołkońskiej (1792–1862), wszedł w krąg rosyjskich intelektualistów na czele z księciem Piotrem A. Wiaziemskim (1792–1878) oraz poetami Wasilijem A. Żukowskim (1783–1852) i Aleksandrem S. Puszkinem (1799–1837), którzy z kolei zaznajomili go z kręgami intelektualnymi rosyjskiej stolicy. 28 kwietnia 1828 r. Mickiewicz pisał: „Wyjechałem z Moskwy nie bez żalu. […] Przed odjazdem literaci dali mi wieczór pożegnalny. Były wiersze i śpiewy, ofiarowano mi na pamiątkę puchar srebrny z napisami osób obecnych. […] «Wallenrod» tłómaczony prozą już się drukuje w «Mosk[iewskim] Wiestniku»” (cyt. za: „Kraj” 1885, nr 46, s. 33). Przetłumaczył go prozą poeta i krytyk literacki Stiepan P. Szewyriow (1806–1864) („Moskowskij Wiestnik” 1828, cz. 8, numery 7–10).

Efektem drugiego pobytu Mickiewicza w Petersburgu (grudzień 1827 – luty 1828) była poprzedzająca jego trzeci i najdłuższy pobyt nad Newą (maj 1828 – marzec 1829) publikacja stworzonego w Moskwie poematu Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich. Druk utworu na własny koszt powierzył w marcu 1828 r. działającej w stolicy Rosji od 1816 r. (co najmniej do 1851 r.) oficynie księgarza Karola Kraya [Kraja]. Usytuowana na rogu ul. Bolszoj Morskoj [Большая Морская ул.] i ul. Gorochowej [Гороховая ул.] firma wydawnicza drukowała m.in. oficjalną gazetę „Ruski Inwalid czyli Wiadomości Wojenne” (1817–1821), a w niedalekiej przyszłości wydawany po polsku tygodnik humorystyczny „Bałamut Petersburski” (1830–1836). We własnej korespondencji Mickiewicz przedstawiał zresztą Petersburg jako „ważny punkt księgarstwa” i „najwygodniejsze miejsce do tanich przedsięwzięć”, w którym w kilka dni można było rozsprzedać ponad 100 egz. książki (cyt. za: P. Chmielowski, Adam Mickiewicz. Zarys biograficzny, Warszawa 1898, t. 1, s. 383, z powołaniem na A. Mickiewicz, Korespondencje, Paryż 1876, t. 3, s. 288, 291). W tym samym roku (1828) ukazał się także w wydawanym w Petersburgu od 1825 r. „Newskim Almanachu” [Невский альманах] pierwszy przekład fragmentu części IV Dziadów, pióra stołecznego orientalisty, literaturoznawcy i tłumacza Michaiła P. Wronczenki (1802–1855).

Nie bez znaczenia dla publikacji Konrad Wallenroda było wsparcie udzielone młodemu poecie przez znanego już nad Newą literata, dziennikarza i wydawcę Tadeusza Bułharyna (1789–1859) oraz łagodniejsze niż na ziemiach zabranych podejście stołecznej cenzury do twórczości Polaków. Z ramienia stołecznego Komitetu Cenzury cenzorem pierwszego wydania poematu, opatrzonego litografiami według rysunków Wincentego Smokowskiego (1797–1876), był członek warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk bibliograf i poeta Bazyli Anastasiewicz (1775–1845), znajomy byłego filomaty, a późniejszego stołecznego prawnika i szwagra Mickiewicza Franciszka Malewskiego (1800–1870). Zgodę na druk Konrada Wallenroda wydał on 9 grudnia 1827 r., tuż po przyjeździe autora z Moskwy do Petersburga. Stanowiła ona następstwo raportu w sprawie Mickiewicza, przygotowanego przez znanego z prześladowań filomatów i filaretów, ówczesnego kuratora wileńskiego okręgu szkolnego Nikołaja N. Nowosilcowa (1761–1838). Swoje ostrzeżenie wystosował on co prawda do gubernatora wojskowego Królestwa Polskiego wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza (1779–1831), jednak jego raport trafił następnie do rąk cara Mikołaja I (1796–1855). Przestrzegając przed publikacją Konrada Wallenroda, Nowosilcow zwracał m.in. uwagę na przychylną recenzję poematu, jaka ukazała się w wydawanym od 1825 r. przez Bułharyna petersburskim dzienniku „Siewiernaja Pczeła” [Северная Пчела] (1828, nr 22). Po zbadaniu sprawy przez III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości [III отделение собственной Его Императорского Величества канцелярии] szef oddziału hr. Aleksandr Ch. Benckendorff (1783–1844) wydał 26 listopada 1829 r. rezolucję zezwalającą na sprzedaż poematu, dostępnego już w księgarni współpracującego z Bułharynem znanego filologa i wydawcy Nikołaja I. Griecza (1787–1867). W tym samym roku „Moskowskij Wiestnik” [Московский вестник] opublikował także rosyjski przekład wstępu do Konrada Wallenroda autorstwa Puszkina. Sam Bułharyn jako pierwszy w Rosji opublikował na łamach „Syna Otieczestwa i Siewiernego Archiwa” [Сын Отечества и Северный архив] (1829, t. 5) własne dosłowne tłumaczenie mickiewiczowskich Trzech budrysów.

Pierwszą dwutomową edycję Poezyi Mickiewicza (zgodę na druk obu tomów potwierdził 28 kwietnia 1828 r. wspomniany cenzor Anastasiewicz) opublikowała w lutym 1829 r. w nakładzie 2 tys. egzemplarzy także oficyna K. Kraja. Wydarzenie to uczczono inscenizacją „żywych obrazów” w ówczesnym centrum życia towarzyskiego stołecznej polskiej kolonii – salonie pianistki Marii Szymanowskiej (1789–1831). Obok samej gospodyni udział w wydarzeniu wzięli: jej brat Teodor Wołowski, córki Helena (1811–1861) i Celina (1812–1855) – przyszła żona Mickiewicza, oraz malarz Walenty Wańkowicz (1799–1842). Jak pisał w jednym z listów z Moskwy przyjaciel poety i współzałożyciel wileńskiego Towarzystwa Filomatów Onufry Pietraszkiewicz (1793–1863), publikacja Poezyi nie obyła się jednak bez „rumoru”, gdyż pierwszy tom tego zbioru poprzedziła słynna przedmowa Do czytelnika. O krytykach i recenzentach warszawskich. Oba wydania, tj. Poezye i Wallenrod, przyniosły poecie dochód w wysokości 2250 rub. asygnacyjnych (rachunkami z wydań zajmował się Malewski). Część pieniędzy Mickiewicz przeznaczył na wsparcie Pietraszkiewicza, skazanego w połowie 1831 r. na zesłanie do Tobolska. W tym samym roku w drukarni stołecznego Departamentu Handlu Zagranicznego [Департамент внешней торговли] Ministerstwa Finansów ukazał się wybór Wierszy [Стихотворения] w przekładzie petersburżanina Wasilija I. Lubicz-Romanowicza (1805–1888), oficyna Iwana W. Niepiejcyna opublikowała zaś Sonety krymskie [Крымские сонеты Адама Мицкевича] w tłumaczeniu znanego poety Iwana I. Kozłowa (1779–1840). Edycji tej towarzyszył wstęp zaprzyjaźnionego już z polskim poetą P. Wiaziemskiego.
Rosyjskich przekładów utworów Mickiewicza w całości lub we fragmentach ukazywało się w XIX w. dużo, nie sposób wszystkich wymieniać – ich zestawienie ilościowe za lata 1822–1979 publikuje Katarzyna Wojan (taż, Rosyjskie przekłady Adama Mickiewicza – aspekt bibliograficzny, tab. 1, s. 233–237). Renesans zainteresowania dziełami polskiego poety nastąpił nad Newą w latach 50. i 60. XIX w. W 1857 r. w drukarni G. I. Trusowa ukazał się kolejny przekład Sonetów. Jego autorem był przybyły w tym samym roku do stolicy z Irkucka prozaik i poeta Innokientij W. Omulewski (1836–1883). Twórczości Mickiewicza dotyczyła ogłoszona rok później nakładem I. I. Głazunowa publikacja wykształconego w Moskwie polonisty, wykładowcy jęz. polskiego w stołecznym Głównym Instytucie Pedagogicznym [Главный педагогический институт] oraz członka II Wydziału Cesarskiej Akademii Nauk Piotra P. Dubrowskiego (1812–1882). Praca Адам Мицкевич. Из очерков новейшей полькой литературы [Adam Mickiewicz. Ze szkiców o najnowszej literaturze polskiej] (Санкт-Петербург, 1858), będąca pierwszą w Rosji książką o Mickiewiczu, stanowiła zapis wykładów wygłoszonych przez autora w grudniu 1857 r. na zebraniach petersburskiego II wydziału Cesarskiej Akademii Nauk, ogłoszonych najpierw na łamach demokratycznego dziennika „Otieczestwiennyje Zapiski” [Отечественные записки] (t. 120, ks. 9–12). W 1862 r. autor przekładów wielu wierszy poety ogłaszanych w „Litieraturnoj Gazietie” [Литературная Газета] wspomniany już W. I. Lubicz Romanowicz opublikował w drukarni Karla Eduarda Praca [Karl Eduard Pratz] (1805–1884) swój przekład Karczmy w Upicie i Grażyny [Корчма в Упите и Гражина. Две повести в стихах из Адама Мицкевича]. Wreszcie rok 1874 przyniósł nową wersję Sonetów krymskich autorstwa Wasilija A. Pietrowa, opublikowaną przezeń wraz z tłumaczeniem Giaura George’a Byrona (1788–1824) [Гяур Байрона и Крымские сонеты Мицкевича] w drukarni petersburskich Cesarskich Teatrów.

Największe zasługi w propagowaniu twórczości Mickiewicza wśród Rosjan położył jednak znany petersburski księgarz Bolesław Maurycy Wolff (1825–1883), który przyczynił się do powstania dwóch paryskich i dwóch petersburskich edycji dzieł poety. Był on właścicielem prowadzonej z europejskim rozmachem założonej w 1853 r. księgarni uniwersalnej [Универсальная книжная торговля], która funkcjonowała na tzw. linii sukiennej [Суконнaя линия] Gościnnego Dworu [Гостиный двор] przy prosp. Newskim [Невский пр.] 35. Od lat 70. XIX w. należała doń także księgarnia w domu Czaplinów [Дом Чаплиных] przy tymże prospekcie pod nr. 13. Posiadał też jedną z największych drukarni w mieście, w której wydawał literaturę piękną, naukową i popularnonaukową z dziedziny humanistyki i nauk przyrodniczych, jak również edycje luksusowe i serie kieszonkowe. Jego nakładem ukazały się najpierw Konrad Wallenrod i Grażyna. Ich wspólne wydanie paryskie z 1851 r. w oryginale i we francuskim przekładzie, z 80 drzeworytami Jana Tysewicza (właśc. Władysław Niewiarowicz, 1814–1891), powtórzone zostało w 1863 r. w Petersburgu w luksusowej wersji na welinowym papierze i w kunsztownej oprawie. Przy współudziale Wolffa w latach 1860–1861 wyszedł w Paryżu jedenastotomowy zbiór pism Mickiewicza, nad jego przygotowaniem pracowali wydawca, pisarz i publicysta Eustachy Januszkiewicz (1805–1874) oraz poeta i publicysta Julian Klaczko (1825–1906); obaj byli członkami zawiązanego tam w 1856 r. Komitetu Wydawniczego Towarzystwa Historyczno-Literackiego, którego jednym z celów była pełna edycja dzieł Mickiewicza. Pierwszych sześć tomów zawierało nowy materiał, na pozostałe składał się prowadzony przez poetę w jęz. francuskim kurs literatury słowiańskiej w Collège de France. Zamiarem Wolffa – jako petersburskiego wydawcy – było nawiązanie do tej właśnie edycji, a tym samym zaznajomienie rosyjskiego czytelnika z korpusem dzieł ukochanego wieszcza.

W pamiętnym roku powstania styczniowego (1863) Wolff wydał rosyjski przekład obu poematów [Конрад Валленрод. Гражина. Поэмы Адама Мицкевича] autorstwa poety i tłumacza Władimira G. Bieniediktowa (1807–1873). Ozdobna edycja z ilustracjami J. Tysewicza uznawana była za jedną z piękniejszych publikacji na ówczesnym rosyjskim rynku wydawniczym. Ze względu na czas publikacji wywołała jednak falę krytyki ze strony nacjonalistycznej prasy rosyjskiej oraz zainteresowanie wspomnianego już III Oddziału Kancelarii Jego Cesarskiej Mości, zmuszając wydawcę do ogłoszenia swego stanowiska w otwartym memoriale autorstwa tłumacza obu dzieł – Bieniediktowa, którego argumentację uzupełnił zaprzyjaźniony z Wolffem, ceniony przez Rosjan prawnik i publicysta Włodzimierz Spasowicz (1829–1906). Ten ostatni wspierał też kolejne petersburskie wydania utworów poety oraz wygłaszał cieszące się powodzeniem odczyty na temat jego twórczości. Przykładowo petersburski „Kraj” drukował w 1890 r. (numery 24–28) przekład przygotowanego przezeń po rosyjsku wystąpienia o Konradzie Wallenrodzie, a dziewięć lat później (1899, nr 9) spolszczoną wersję odczytu wygłoszonego 6 lutego na wieczorze mickiewiczowskim Związku Pisarzy Rosyjskich (Mickiewicz a społeczeństwo rosyjskie).

Przedsięwzięciem translatorskim cenionego księgarza, które odbiło się największym echem i przybliżyło wreszcie rosyjskiej publiczności twórczość poety, była jego inicjatywa z końca lat 70. XIX w., sfinalizowana ostatecznie w latach 1882–1883. Stanowiła ona kontynuację wspomnianych działań z lat 60., zrealizowaną kosztem ustępstw na rzecz cenzury. Wówczas to pod osobistym nadzorem Wolffa, przy współudziale jego wieloletniego współpracownika Zygmunta Librowicza (1855–1921), ukazały się drukiem 5-tomowe Cочинения [Dzieła zebrane] (Санкт-Петербург, 1882–1883) poety w tłumaczeniu grupy rosyjskich pisarzy pod redakcją uchodzącego za znawcę twórczości Mickiewicza byłego profesora Uniwersytetu Warszawskiego Piotra N. Polewoja (1839–1902). Pracując nad tym wydawnictwem, zebrano dotychczasowe rozproszone przekłady, wybierając najlepsze spośród nich. W przypadku Pana Tadeusza istniał jego pierwszy pełny przekład z 1875 r. autorstwa poety i publicysty oraz wykładowcy Cesarskiego Uniwersytetu w Warszawie w zakresie rosyjskiego języka i literatury Nikołaja W. Berga (1823–1884); choć chwalony np. przez pisarza Iwana S. Turgieniewa (1818–1883), spotkał się on z krytyczną analizą m.in. warszawskiego wydawcy i literata Wiktora Czajewskiego (1857–1922) („Przegląd Tygodniowy”, 1883, nr 12). Wolff brał też pod uwagę niedokończone tłumaczenie poematu przygotowane przez działacza państwowego i literata Nikołaja P. Siemionowa (1823–1904), który za wybór poezji Из Мицкевича [Z Mickiewicza] (1885) otrzymał w 1886 r. nagrodę Puszkinowską Rosyjskiej Akademii Nauk, oraz fragmenty utworu w przekładzie wspomnianego wyżej W. G. Bieniediktowa. Według „Kraju” (1882, nr 3) w spuściźnie tego ostatniego zachował się znacznie lepszy od Berga rękopis przekładu całego Pana Tadeusza, nad którym pracował przez kilkanaście lat. W 1871 r. w drukarni Majkowa Siemionow wydał zresztą swój przekład Konrada Wallenroda (na okładce data 1872). Poemat ten postanowiono jednak przedrukować w tłumaczeniu Bieniediktowa. Przekład I i II części Dziadów powierzono Dmitrijowi D. Minajewowi (1835–1889), prozę (historia literatury, korespondencja) tłumaczył Rostisław I. Siemiontkowski (1846–1918), a wiersze wybrano w przekładach m.in. A. N. Puszkina, Lwa A. Meja (1822–1862), Minajewa, N. Ługowskiego, Siergieja G. Golicyna (1803–1868), Berga, Nikołaja W. Gierbiela (1827–1883), Omulewskiego i Piotrowskiego.

Na korekcie pierwszego arkusza W. Spasowicz napisał: „Jestem głęboko przekonany, że przyjdzie czas, kiedy czytelnicy rosyjscy będą tak kochali i czytali Mickiewicza, jak kochają i czytają swych poetów ojczystych – Puszkina i Lermontowa” (cyt. za: Z. Librowicz, Pierwsze wydanie Mickiewicza po rosyjsku, „Głos Polski”, 1915, nr 3, 1831 stycznia, s. 20). Co z dumą podkreślał wydawca, za podstawę dla weryfikacji starszych przekładów oraz opracowania nowych rosyjskich tłumaczeń posłużyła nieocenzurowana paryska edycja dzieł Mickiewicza z 1828 r. Odrębną kwestię stanowiła właśnie cenzura, gdyż jedna trzecia utworów poety w jęz. polskim była zakazana. Wolff podjął więc starania w petersburskim Komitecie Cenzury u uchodzącego za liberalnego cenzora N. Lebiediewa, jednakże początkowo i on stał na stanowisku, że w zbiorze nie może znaleźć się żaden z utworów zakazanych w jęz. polskim. Za pośrednictwem Siemionowa podjęto nieudaną próbę zwrócenia się do samego cara Aleksandra II (1818–1881). Ostatecznie wydawnictwo skierowano do druku bez tzw. cenzury prewencyjnej, Lebiediew jednak nanosił swoje uwagi na arkusze przed ich wydrukowaniem. Jego wątpliwości wzbudziły fragmenty Ody do młodości, wiersz Śmierć pułkownika oraz Dziady, w których ingerencje były znaczące. Dodatkowe opóźnienie prac spowodował zamach na Aleksandra II z 1 marca 1881 r. Tom pierwszy dzieł poety ukazał się wiosną 1882 r., kolejne trzy wydrukowano do końca tamtego roku.

Rozsyłając swoje wydawnictwo polskim i rosyjskim pisarzom, jeden z egzemplarzy przesłał Wolff przebywającemu wówczas w Dreźnie Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu (1812–1887). Ten 23 maja 1882 r. w liście do księgarza pisał: „Na pokojowej tej drodze, wzajemnie bliżej się zaznajamiając, najlepiej nawiązują się dobre stosunki” (cyt. za: Z. Librowicz, Pierwsze wydanie Mickiewicza…, s. 22). „Na tej to drodze spokojnej, nawzajem się bliżej zapoznając, stosunki życzliwsze zawiązują się najskuteczniej” („Kraj” 1882, nr 1, s. 12). Polska i rosyjska prasa przychylnie powitały inicjatywę Wolffa, choć on sam wyrażał niezadowolenie z jej ostatecznego kształtu. W „Kraju” pierwszy tom wydawnictwa zrecenzował Henryk Gliński (1853–1904/1905). Chwaląc wydawcę za pionierskie przedsięwzięcie krytycznie, oceniał jednak pracę redaktora tomu Polewoja. Zarzucał mu m.in. to, że zamiast życiorysu Mickiewicza przedstawił „kilka faktów z życia wielkiego poety, uszeregowanych w taki sposób, jak to się zwykło robić dla formularzy i stanów służby” („Kraj”, 1882, nr 1, s. 8). Za fałszywą uznał też ocenę rosyjskiego redaktora dotyczącą rzekomego braku zainteresowania polskiego społeczeństwa utworami wieszcza oraz stwierdzenie, jakoby najpełniejszym wydaniem dzieł poety było wydanie paryskie z lat 1860–1861. O przełomowej na rynku rosyjskim publikacji Wolffa pisał także m.in. historyk Aleksander Kraushar (1843–1931) w warszawskim „Słowie”. W innych polskich periodykach, podzielających pogląd Glińskiego, z krytyką spotkał się jedynie poprzedzający wybór szkic biograficzny autorstwa Polewoja. Cytowany na wstępie L. Połoński odnotował w 1885 r. na łamach „Kraju”: „Cały cykl «Sonetów» liczy aż sześć przekładów; «Wallenrod» wyszedł w ośmiu przekładach. «Grażynę» też tłumaczono po kilkakroć na język rosyjski” (nr 46, s. 33). Jednocześnie odsyłał czytelników do nr. 125 „Warszawskiego Dniewnika” [Варшавский дневник] z 1880 r. (wydawana w latach 1864–1915 rosyjska mutacja „Dziennika Warszawskiego”), gdzie bibliograf i poeta Stiepan I. Ponomariow (1828–1913) ogłosił pełną listę rosyjskich tłumaczeń wieszcza.

Wybór dzieł Mickiewicza w edycji Wolffa wznowiono w 1902 i 1913 r. pod egidą prowadzonego przez jego rodzinę Towarzystwa Przemysłowo-Handlowego M. O. Wolff. W 1902 r. firma M. O. Wolff ponowiła też oddzielne wydania: Konrada Wallenroda w tłumaczeniu W. G. Bieniediktowa z nowymi ilustracjami krakowianina Juliusza Kossaka (1824–1899), Dziadów cz. 1, 2 i 4 w przekładzie W. G. Bieniediktowa i D. D. Minajewa z ilustracjami Czesława Jankowskiego (1862–1941) oraz Pana Tadeusza także w tłumaczeniu Bieniediktowa, ale z ilustracjami Michała Elwiro Andriollego (1836–1893). Ten ostatni poemat w tłumaczeniu i z posłowiem N. W. Berga, jednak bez znaczących opuszczeń, jak to miało miejsce w poprzednim wydaniu, opublikował w 1907 r. w Petersburgu specjalizujący się w literaturze naukowej Longin F. Pantelejwew (1840–1919). W 1915 r. piotrogrodzkie wydawnictwo „Kniga i Żizn’” [Книга и жизнь] opublikowało z kolei Konrada Wallenroda. Poemat ukazał się wówczas w nowym przekładzie pisarza i poety, sekretarza polityczno-literackiego miesięcznika „Wiestnik Jewropy” [Вестник Европы] Maksima A. Sławinskiego (1868–1945) oraz z przedmową członka RAN literaturoznawcy prof. Dmitrija N. Owsianiko-Kulikowskiego (1853–1920). Po pomnikowej edycji Wolffa z lat 1882–1883 dzieła Mickiewicza ukazały się po rosyjsku jeszcze dwukrotnie, a jedna z tych publikacji z ilustracjami M. E. Andriollego dołączana była jako bezpłatny dodatek do wydawanej od 1925 r. literacko-artystycznej moskiewskiej gazety „Nowyj Mir” [Новый мир].

W 1998 r. pojawił się w Petersburgu najnowszy przekład Pana Tadeusza autorstwa propagatora polskiej literatury nad Newą, tłumacza i dramaturga Światosława Świackiego (1931–2017) – laureata Nagrody im. Andrzeja Drawicza (2002), Ambasadora Polszczyzny poza Granicami Kraju (2011), który przełożył na rosyjski także Sonety Krymskie. Petersburska edycja poematu ukazała się w nakładzie 5 tys. egzemplarzy, z przedmową noblisty Czesława Miłosza (1911–2004) i w oprawie graficznej Józefa Wilkonia (ur. 1930). W tym samym roku staraniem Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Polonia” im. Adama Mickiewicza opublikowane zostało kolejne tłumaczenie okolicznościowych utworów wieszcza wpisywanych do popularnych w epoce romantyzmu sztambuchów pt. Листок из альбома. Лирика 1825–1829 гг. [Kartki z albumu. Liryki z lat 1825–1829] w przekładzie zasłużonego popularyzatora polskich dziejów i kultury nad Newą Anatola Niechaja (ur. 1937). Najnowszy przekład Pana Tadeusza wznowiono w roku 2000 w ramach dokonanego przez autora książki Адам Мицкевич и польский романтизм в русской культуре [Adam Mickiewicz i polski romantyzm w kulturze rosyjskiej] (2007) slawistę Wiktora A. Choriewa (1932 2012) wyboru dzieł Mickiewicza. Twórczość polskiego poety jest zatem w „Peterburku” stale obecna. Ostatnie dzieło translatorskie Świackiego stanowił Konrad Wallenrod, wyszedł on jednak drukiem dopiero w 2010 r. w… Poznaniu.


Bibliografia:
В. Спасович, А. М. Уманский, Мицкевич, Адам w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Сaнкт-Петербург 1896, t. XIXа, s. 503–508; P. Chmielowski, Adam Mickiewicz. Zarys biograficzny, Warszawa 1898, t. 1, s. 383–384; M. Dąbrowska, Piotra Dubrowskiego zarys życia i twórczości Mickiewicza, w: Adam Mickiewicz i Rosjanie, red. nauk. M. Dąbrowska, P. Głuszkowski, Z. Kaźmierczyk, Warszawa 2020, s. 181–189; А. И. Федута, Три Будрыса: аторский текст – подстрочник – поэтический перевод, „Respectus Philologicus” [Vilnius] 2004, nr 5, s. 112–120 i toż w: tenże, Письма прошедшего времени. Материалы к истории литературы и литературного быта Российской империи, Минск 2009, s. 125–135; tenże, Этюди о текстах Мицкевича и их интерпретаторах, „Київські полоністичні студії” [Київ] 2016, t. 27, s. 186–197 i toż w: tenże, Следы на снегу, Минск 2018, s. 24–33; P. Głuszkowski, Barwy polskości, czyli życie burzliwe Tadeusza Bułharyna, Kraków 2018, rozdz. X (Mickiewicz i Bułharyn. Biografie równoległe), s. 250–264; tenże, Tadeusz Bułharyn – popularyzator twórczości Mickiewicza, w: Adam Mickiewicz i Rosjanie…, s. 190–200; A. Kansy, Pierwsze wydania dzieł Adama Mickiewicza w zbiorach TNP, „Notatki Płockie” 1998, nr 43–44, s. 42–46; A. Kłossowski, Mickiewicz w wydaniach Bolesława Maurycego Wolffa, księgarza i typografia w Petersburgu, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 1978, t. 14, s. 115–149; O. Каштанова, Н. В. Берг как переводчик А. Мицкевича, w: Adam Mickiewicz i Rosjanie…, s. 241–249; С. Свяцкий, Перевод «Пана Тадеуша» cтал для меня безумной навязчивой идеей [интервью], http://culture.pl/ru/article/svyatoslav-svyackiy-perevod-pana-tadeusha-ctal-dlya-menya-bezumnoy-navyazchivoy-ideey-intervyu [dostęp: 7 VIII 2017]; J. Tretiak, Raport urzędowy Nowosilcowa o „Konradzie Wallenrodzie”, „Pamiętnik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1891, s. 255–266; T. Wierzbowski, Z badań nad Mickiewiczem i utworami jego, Warszawa 1916, s. 118–133 (Z historii utworów poety); G. Wiśniewski, Polskie drogi w Petersburgu. Świacki, Słonimski, Britaniszski, Koczergin, Warszawa 2014, s. 14–17 i il.; K. Wojan, Rosyjskie przekłady Mickiewicza – aspekt bibliograficzny, w: tamże, s. 221–240; H. Gliński, Rosyjski przekład Mickiewicza, „Kraj” 1882, nr 1, 4/16 lipca, s. 8 i tamże s. 12 (Kronika Petersburska – list J. I. Kraszewskiego do B. M. Wolffa), nr 3, 18/30 lipca, s. 11 (Przekłady rosyjskie Pana Tadeusza); Z. Librowicz, Pierwsze wydanie Mickiewicza po rosyjsku, „Głos Polski” 1915, nr 3, 18/31 stycznia, s. 20–22; tenże, Przyjaciele i wielbiciele Mickiewicza nad Newą, tamże, nr 10, s. 20–21; tenże, Konrad Wallenrod w Piotrogrodzie, w: Polski Kalendarz Piotrogrodzki na rok przestępny 1916, Piotrogród [1915], s. 46–54; C. Ф. Либрович, На книжном посту. Воспоминания. Записки. Документы, Пeтроград–Мocква 1916, tu: Мицкевич по-русски, s. 222–227; W. Czajewski, „Pan Tadeusz” u Słowian, „Przegląd Tygodniowy” 1883, nr 12, 13/25 marca, s. 142–144 (dot. przekładu N. Berga z 1875 r.); L. Połoński, Mickiewicz w literaturze rosyjskiej, Dodatek Literacki „Kraju” 1885, nr 46, 14/26 listopada, s. 32–34 i toż, w: Pamięci Adama. Wydanie redakcyi „Kraju”, Petersburg 1890, s. 144–146, 152; W. Spasowicz, Mickiewicz i społeczeństwo rosyjskie, „Kraj” 1899, nr 9, s. 17–20; Archiwum Filomatów. Listy z zesłania. Krąg Onufrego Pietraszkiewicza i Cypriana Daszkiewicza, oprac. Z. Sudolski, Warszawa 1997, t. 1, s. 81, 109, 148, 341, 342, 379, 380; St. Karpionok, Zmarł wybitny tłumacz literatury polskiej Światosław Świacki, „Gazeta Peterburska” 2017, 24 stycznia, http://gazetapetersburska.org/wp/language/pl/zmarl-wybitny-tlumacz-literatury-polskiej-swiatoslaw-swiacki/ [dostęp: 11 V 2020]; Katalog elektroniczny Rosyjskiej Biblioteki Narodowej (RNB) w Sankt Petersburgu: dane bibliograficzne kolejnych petersburskich edycji utworów Mickiewicza.

* Ze względu na brak dostępu do części publikacji z powodu pandemii hasło będzie uzupełniane w późniejszym czasie.