Łukaszewicz Dominik / Лукашевич Доминик Антонович (1802–1877), duchowny rzymskokatolicki, proboszcz parafii św. Katarzyny (1846–1849, 1874–1877) oraz dziekan petersburski, założyciel rzymskokatolickiego cmentarza Wyborskiego.

Pochodził z rodziny szlacheckiej z pow. trockiego gub. wileńskiej. Był synem Antoniego Łukaszewicza. Początkowo kształcił się w szkole mereckiej, którą prowadzili dominikanie z prowincji litewskiej. W 1817 r. wstąpił do tejże prowincji; w Poporciach (lit. Paparčiai) odbył nowicjat, finalizując go złożeniem pierwszych ślubów zakonnych. Studia filozoficzne i teologiczne odbywał w studium zakonnym w Zabiałach (obecnie biał. Валынцы, obwód witebski). Przez dwa lata, jeszcze jako kleryk, był nauczycielem w szkole mereckiej przy tamtejszym klasztorze dominikanów pw. św. Jerzego. Do Petersburga przyjechał w 1823 r. jako nauczyciel klas początkowych i religii w szkole dla chłopców. W roku 1826 przyjął tu święcenia kapłańskie z rąk bp. płockiego Adama Michała Prażmowskiego (1764–1836). W tym samym roku otrzymał asygnatę do dominikańskiego klasztoru w Zabiałach, podejmując też studia na Uniwersytecie Wileńskim oraz uzyskując tytuł studenta teologii. Do Petersburga wrócił w 1828 r. z nominacją na kaznodzieję niemieckiego przy parafii św. Katarzyny. Znajomość języków obcych (łacina, polski, rosyjski, francuski, niemiecki) i szerokie wykształcenie sprawiły, że stał się znany wśród polskiej i rosyjskiej arystokracji. Był spowiednikiem i kapelanem Maksymiliana, księcia Leuchtenbergu (Maximilian Herzog von Leuchtenberg, 1817–1852), męża wielkiej księżnej Marii Nikołajewny (1819–1876), od 1843 r. prezydenta Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych i dyrektora Instytutu Górniczego. Ten ostatni miał go przedstawić cesarzowi Mikołajowi I (1796–1855).

Łukaszewicz rozpoczął zbieranie składek na otwarcie przy parafii św. Katarzyny szkoły dla dziewcząt, której zadaniem było kształcenie przyszłych nauczycielek. W latach 80. XIX w. liczyła ona już 200 uczennic, z których ok. 50 pobierało naukę bezpłatnie. W 1839 r. przy wsparciu frejliny cesarzowej, hr. Aleksandry Potockiej (1818–1892), córki Katarzyny Branickiej (1781–1820), a od 1840 r. żony Augusta Potockiego (1806–1867), urzędnika Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego, założył żeńską pensję katolicką dla dziewcząt z ubogich rodzin i sierot. W pierwszych latach istnienia dysponowała ona funduszem ok. 50 tys. rub. pozwalającym na utrzymanie 12 uczennic. Łukaszewicz pracował też jako nauczyciel religii w gimnazjum męskim i żeńskim. Udzielał parafialnym szkołom średnim wsparcia finansowego, utrzymując na własny koszt kilkadziesiąt uczennic, dyrektorkę i nauczycieli. W Petersburgu był znany ze swej ofiarności i pomocy dla ubogich i potrzebujących, określano go mianem wielkiego Jałmużnika. Dbając o zdrowie uczennic, które ze względów finansowych nie mogły w okresie wakacji wyjechać z miasta, organizował dla nich letniska. Pierwsze odbyło się na tzw. Kulikowym Polu, gdzie powstał później pierwszy cmentarz katolicki. Opiekował się także pensjonarkami, czytając im codziennie po francusku i polsku „zawsze rzeczy wzniosłe, moralne i o wielkiej wartości literackiej” (Z. Kossowska, Ks. Dominik Łukaszewicz, s. 110).

Łukaszewicz był dwukrotnie przeorem wspólnoty dominikańskiej w latach 1846–1849 po o. Damianie Jodziewiczu (1783–1846) oraz 1874–1877 po o. Jakubie Szkiłłądziu (1810–1894). W tym samym czasie pełnił także obowiązki proboszcza kościoła św. Katarzyny oraz dziekana dekanatu petersburskiego. Ponadto w latach 1846–1848 uczył religii w Cesarskiej Szkole Prawoznawstwa, pozostając prefektem parafialnej szkoły dla dziewcząt (1854–1876). W latach 1849–1874 ponownie był zaś kuratorem i kaznodzieją niemieckim przy parafii. Pod jego wpływem na katolicyzm nawracali się również Rosjanie, jak rodzina Żerebcowów.

Gdy został przeorem petersburskiego klasztoru dominikanów, od razu zaczął się starać o pozwolenie na organizację w mieście cmentarza katolickiego. W tym celu w latach 1839–1857 zbierał ofiary, a w lutym 1856 r. oficjalnie stanął na czele komitetu budowy cmentarza. Został on założony na tzw. Polu Kulikowym [Куликовоe поле] na Stronie Wyborskiej, w pobliżu linii Kolei Finlandzkiej. Zgodę cesarza Aleksandra II (1818–1881) na jego utworzenie Łukaszewicz uzyskał 20 stycznia/1 lutego 1856 r. dzięki ks. M. Leuchtenburskiemu, który obiecał sfinansować większość wydatków związanych z budową nekropolii oraz realizacją zaprojektowanego przez prof. Nikołaja L. Benoita (1813–1898) murowanego kościoła wraz z przytułkiem i szpitalem. Koszt ogólny tej inwestycji miał wynosić ok. 600 tys. rub., jednak przedwczesna śmierć ks. Maksymiliana w 1852 r. zniweczyła te plany. Drogą składek Łukaszewiczowi udało się zebrać jedynie 45 221 rub., co wraz z jego osobistym kapitałem 15 119 rub. dało kwotę 60 tys. rub., za którą urządzono cmentarz i rozpoczęto budowę murowanej kaplicy. 15/27 maja tego samego roku plac cmentarny poświęcił ks. infułat Antoni Fijałkowski (1797–1883), przyszły arcybiskup mohylewski. Kamień węgielny pod przyszłą świątynię poświęcił z kolei 2 lipca infułat Szydłowski.

Wzniesiony według projektu N. Benoita, skorygowanego pod kątem uszczuplonych środków finansowych (bez wieży z drewnianym przedsionkiem), został on poświęcony 2 lipca 1859 r. przez arcybiskupa mohylewskiego Wacława Żylińskiego (1803–1863). Łukaszewicz kontynuował jego rozbudowę, pobierając w tym celu od komitetu kościelnego fundusze przeznaczone na budowę gimnazjum żeńskiego przy kościele św. Katarzyny – w sumie 48 tys. rub., przy czym zobowiązał siebie oraz swoich następców do wypłacania co roku z dochodów cmentarnych po 2 tys. rub. na utrzymanie tej placówki. Sam czynił tak do roku 1874. Sytuacja ta stała się zarzewiem konfliktu pomiędzy parafią a duchowieństwem cmentarnym. Później świątynia otrzymała status kościoła parafialnego jako kościół Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Do 1873 r., pełniąc posługę na cmentarzu, był także administratorem wspomnianej świątyni. Zamieszkał przy niej najprawdopodobniej w latach 60. XIX w. w osobnym domku. Posiadał tam obszerną bibliotekę, z której chętnie wypożyczał książki wychowankom pensji żeńskiej, „a przy zwrocie miał zwyczaj omawiania z niemi treści przeczytanej książki” (J. Kuźmicka, Wspomnienia, s. 172). W tym czasie nadal pozostawał proboszczem parafii św. Katarzyny. W maju 1859 r. zjawił się w Petersburgu były administrator kościoła w Trokach dominikanin o. Wawrzyniec Łukaszewicz, który miał wspomóc duszpasterstwo na cmentarzu. Nie wiadomo, czy łączyło ich jakieś pokrewieństwo.

Otoczony szacunkiem i przyjaźnią ludzi różnych narodowości, żył według zasady, którą polecał swym uczennicom: „Wymagaj, moje dziecko, dużo od siebie, a mało od innych – to da ci szczęście w życiu” (Z. Kossowska, Ks. Dominik Łukaszewicz, s. 111). Zmarł w Petersburgu 24 grudnia 1876/5 stycznia 1877 r. po długich cierpieniach. Jak pisał księgarz i wydawca Henryk Gliński (1853–1904/1905), „przez całe życie unikał rozgłosu – pracował wytrwale, w pracy tylko szukając zadowolenia swych moralnych potrzeb. Gdy umarł, tak cicho i spokojnie jak pędził cały żywot – oprócz parafjan, świadków jego poświęceń i pracy – nikt o tem nie wiedział” (tenże, Cmentarz katolicki w Petersburgu, w: „Gwiazda” Kalendarz…, s. 82). Początkowo został pochowany w krypcie kościoła św. Katarzyny, następnie jego szczątki przeniesiono do krypty kościoła na cmentarzu Wyborskim, w miejsce wyznaczone zaraz po zakończeniu budowy. Jego grób się nie zachował.

Zasługi w tworzeniu szkoły żeńskiej, przekształconej następnie w gimnazjum, zostały upamiętnione ustawieniem popiersia o. Łukaszewicza w sali rekreacyjnej szkoły. Wielkim wydarzeniem w stolicy Rosji stały się też obchody w 1876 r. 50-lecia jego kapłaństwa. „Dostarczała poczta ogromną ilość depesz i listów, w dzień zaś jubileuszu tłumy publiczności tłoczyły się w korytarzach klasztoru, pragnąc widzieć ukochanego jubilata i osobiście mu powinszować” (Z. Kossowska, Ks. Dominik Łukaszewicz, s. 111). W imieniu uczennic laudację i wiersz ku czci Jubilata wygłosiła Zofia Kossowska, uczennica 5 klasy. Wiersz jej autorstwa zamieszczono poniżej:

Ku czci ks. Dominika Łukaszewicza
(z okazji pięćdziesięciolecia jego kapłaństwa)

Pół wieku zbiegło, jak zamieniłeś
Sławę, zaszczyty, ponęty świata,
Bogactwo, którem zawsze gardziłeś,
Na tę ubogą, zakonną szatę.

Bo gardząc blaskiem, co tylko łudzi,
Ty myśl zwróciłeś całą ku Bogu,
I On Ci wskazał, że nie wśród ludzi
Szczęście, lecz tutaj, w klasztornym progu.

I odtąd Bogu, chcąc służyć wiernie,
Śmiało wstąpiłeś na nową drogę,
I chociaż często ostremi cierni
Raniłeś ciężko swą bolesną nogę.

Choć pod ciężarem krzyża się chwiałeś,
Nie opuszczała Ciebie otucha,
Bo wówczas łaski Bożej wzywałeś,
Wierząc, że On Cię zawsze wysłucha.

O Bożej tylko wciąż myśląc chwale,
Ty nie przeląkłeś się ofiar wielu,
Dążąc stanowczo, wiernie i stale
Do powziętego zawczasu celu.

Ten cel był wzniosły i godny Ciebie,
On o nagrodę do nieba woła,
Bo jakaż radość była tam w niebie,
Gdy wzniosłeś takie mury kościoła.

Cierpienie bliźnich czując głęboko,
A czyż szczęśliwych dużo na świecie?
Wspierałeś zawsze ze łzami w oku
Wdowę, sierotę, starca i dziecię.

I nam Ty dłoń są także podałeś,
Wzniósłszy ten zakład, każdą sierotę
W bojaźni Bożej tutaj chowałeś,
Ucząc mieć serce i kochać cnotę.

I tak od świata z dala, w ukryciu,
W cichej modlitwie i ciągłym trudzie
Pół wieku zbiegło… Takiemu życiu
Czyż to nie słusznie dziwią się ludzie?

A Bóg, co czuwa nad dziećmi swemi,
Pobłogosławił wiernego sługę,
Bo, darząc długiem życiem na ziemi,
W niebie nagrodę zgotował drugą.
(przedruk za: Z murów św. Katarzyny, s. 112–113).


Bibliografia:
В. В. Антонов, А. В. Кобак, Святыни Санкт-Петербурга. Энциклопедия христианских храмов, Санкт-Петербург 2010, s. 407, 410; A. Kijas, Łukaszewicz Dominik, w: Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 200–201 (bibliografia); Лукашевич Доминик Антонович, w: Русский биографический словарь, ред. А. А. Половцов, Санкт-Петербург 1914, t. 10, s. 727; M. Miławicki, The Dominicains in Saint Petersburg, 1816–1892: a Prosopographical Study, w: I Domenicani a la Russia, red. V. Doci, H. Destivelle, Roma 2019, s. 226, 229, 233, 248; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984, , s. 234, 235, 244 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; В. Берташ, Выборгское кладбище – летопись истории Петербурга, w: Бывшее Выборгское римско-католическое кладбище в Санкт-Петербурге (1856–1950). Книга памяти, сост. о. К. Пожарский, Санкт-Петербург-Варшава 2003, s. 32–34; R. Hankowska, Kościół św. Katarzyny Panny i Męczenniczki Aleksandryjskiej w Sankt-Petersburgu. Historia. Architektura. Wystrój wnętrza. Problemy rekonstrukcji i konserwacji, Warszawa 1997, s. 90, 92, 232 i wyd. ros. Р. Ханковская, Храм святой Екатерины в Санкт-Петербурге, Санкт-Петербург 2001; E. Kluczewski, Parafia i Kościół św. Katarzyny w Petersburgu, w: „Charitas”. Księga zbiorowa wydana na rzecz R. K. Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu, Petersburg 1894, s. 138–139; ks. K. Pożarski, Rzymskokatolicki Cmentarz Wyborski w Sankt Petersburgu (1856–1950). Księga Pamięci, Sankt Petersburg 2003, s. 27–28, 31–32, 35, 38, 70; С. С. Шульц, Храмы Санкт-Петербурга: история и современность. Справочное издание, Санкт-Петербург 1994, s. 236, 242; Материалы к истории римско-католического прихода во имя Посещения Пресв. Девой Марией св. Елисаветы и к истории католического кладбища Выборгской стороны в Санкт-Петербурге: Сб., сост. С. Г. Козлов-Струтинский, ред. И. М. Шейнман, Гатчина 2010, s. 16–17, 24, 120; H. G. [H. Gliński], Cmentarz katolicki w Petersburgu, w: „Gwiazda”. Kalendarz petersburski premiowy. Illustrowany, literacki, społeczny i informacyjny na rok zwyczajny 1881, red. H. Gliński, St. Petersburg 1881, s. 82–85; H. Gliński, Kościół parafialny pod wezwaniem św. Katarzyny w Petersburgu, w: Gwiazda. Kalendarz petersburski illustrowany pod redakcją Henryka Glińskiego na rok 1882, Petersburg [1881], s. 113; Wołyniak [J. Giżycki], Wiadomości o dominikanach prowincyi litewskiej, Kraków 1917, cz. 1, s. 159, 163, 164; Z. Kossowska, Ks. Dominik Łukaszewicz. Ze wspomnień o założycielu szkoły żeńskiej przy kościele św. Katarzyny, w: Z murów św. Katarzyny. Księga pamiątkowa B. Wychowanek i Wychowanków Gimnazjum przy kościele św. Katarzyny, Warszawa 1933, t. 2, s. 109–112; J. Kuźmicka, Wspomnienia z lat 1869–1901, w: Z murów św. Katarzyny, s. 171–172; „Голос” [Petersburg] 1876, nr 359, 30 grudnia, s. 3 (nekrolog); „Гражданин” [Petersburg] 1877, nr 4, 30 stycznia, s. 125 (nekrolog);
Российский государственный исторический архив (RGIA) w Sankt Petersburgu: F. 822 (Римско-католическая духовная коллегия), op. 4 (1861–1891 гг.), spr. 17526а, op. 12 (1797–1914 гг., Визиты костелов и монастырей), spr. 2797, F. 826 (Канцелярия римско-католических митрополитов), op. 1 (1808–1926 гг.), spr. 841; Biblioteka Uniwersytecka KUL (BKUL) w Lublinie, Oddział Zbiorów Specjalnych, Sekcja rękopisów: Zbiór B. Ussasa, rps 777, k. 28v (życiorys, 1852 r.). Autorki składają podziękowania o. Markowi Miławickiemu z Wrocławia za konsultację tekstu.