Kraj / Край, polskie pismo periodyczne o profilu społeczno-politycznym, wychodzące w Petersburgu w latach 1882–1909.

Pojawienie się 4/16 lipca 1882 r. na rynku prasowym „Kraju” było ważną cezurą w życiu petersburskiej Polonii. Uzyskanie przez publicystę Erazma Piltza (1851–1929) zgody na wydawanie polskiego czasopisma w stolicy Rosji uwieńczyło powodzeniem kilkuletnie zabiegi rzeczników pojednania polsko-rosyjskiego. Przełamanie oporu carskiej administracji, która od czasu zamknięcia w 1859 r. „Słowa” Jozafata Ohryzki (1827–1890) blokowała kolejne polskie inicjatywy wydawnicze nad Newą, nie było zasługą jednej osoby, lecz całego środowiska. Oficjalnie obowiązki wydawcy i redaktora gazety tygodniowej spoczywały na Piltzu, faktycznie jej sukces nie byłby możliwy bez koneksji i wydatnego zaangażowania adwokata, historyka literatury i publicysty Włodzimierza Spasowicza (1829–1906).

W ciągu prawie trzech dekad istnienia „Kraju” redakcję zasilali utalentowani współpracownicy. Znaleźli się wśród nich: prozaik i krytyk literacki z kartą powstańczą Józef Tokarzewicz (1841–1919), publicysta i poeta Czesław Jankowski (1857–1929), językoznawca Jan Łoś (1860–1928) oraz pisarz i publicysta Marian Gawalewicz (1852–1910). Do grona najbliższych współpracowników Piltza należy również zaliczyć: pisarza i publicystę Ludwika Straszewicza (1857–1913), prozaika i krytyka literackiego Wincentego Kosiakiewicza (1863–1918), działacza społecznego Ludomira Grendyszyńskiego (1859–1922), powieściopisarza Tadeusza Żuka-Skarszewskiego (1858–1933), prozaika i dramaturga Stefana Krzywoszewskiego (1866–1950). W późniejszym okresie wysiłek redakcyjny wspierali też historycy literatury Józef Tretiak (1841–1923) i Marian Zdziechowski (1861–1938) oraz lingwista Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929). Spośród polskich mieszkańców Petersburga wybijali się w redakcji „Kraju”: adwokat Bohdan Kutyłowski (1863–1922), Józef Szyszłło, przyrodnik i ekonomista Józef Gieysztor (1865–1958) oraz przemysłowiec, a później deputowany do III Dumy Państwowej Władysław Żukowski (1868–1916).

Wszystkie numery pisma zostały wytłoczone w drukarni „Kraju” (Trenke i Fusnot), ulokowanej w zaułku Maksymilianowskim [Максимилиановский пер.] 13 (obecnie zaułek Pirogowa [Пирогова пер.]). Biura redakcji zaś zmieniały lokalizację kilkukrotnie. Na początku mieściły się przy placu Teatralnym [Театральная пл.] 10. W lipcu 1887 r. zostały przeniesione do kamienicy przy zbiegu ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 27, Kazańskiej [Казанская ул.] 26 i kanału Jekateryńskiego [Екатерининский кан.] 49 (obecnie kanał Gribojedowa [Грибоедова кан.]), w sierpniu 1893 r. – do kamienicy przy ul. Nikołajewskiej [Николаевская ул.] 6 (obecnie ul. Marata [Марата ул.], wreszcie w lipcu 1895 r. redakcja osiadła na stałe przy kanale Jekateryńskim 82.

Egzystencja „Kraju” (średni nakład nie przekroczył nigdy 6,5 tys. egzemplarzy) była naznaczonМарата улa trudnościami finansowymi. Cena gazety i wpływy z reklam nie rekompensowały wydatków. W pierwszych latach koszt rocznej prenumeraty wahał się od 8 do 12 rub. srebrem (najtaniej w Petersburgu), natomiast pojedynczy numer sprzedawano po 20 kopiejek. W ostatnich latach wielkości te kształtowały się odpowiednio na poziomie 7–10 rub. dla subskrybentów oraz 15 kop. za oddzielny egzemplarz. Wydawcy tygodnika wciąż powtarzali pytanie Tadeusza Bobrowskiego (1829–1894): „w jakim kierunku potrzebna jest naprawa, by uprzednią wziętość pisma przywrócić?”. Zażegnaniu kryzysu służyły nieustanne modyfikacje, począwszy od objętości (najpierw 12 stron, na początku XX w. już 52 strony) po układ działów. Poza standardowymi elementami, takimi jak artykuł wstępny, felieton, telegramy, kronika lokalna, zamieszczano korespondencje z kraju i zagranicy, drukowano też dużo artykułów społeczno-politycznych, ekonomicznych, pojawiały się rubryki kościelne, prawne, oświatowe. Organ prasowy petersburskich ugodowców wybijał się na tle polskich czasopism pod względem poziomu edytorskiego i nasycenia informacjami.

Orientacja ideowa „Kraju” od samego początku wzbudzała kontrowersje. Środowisko skupione wokół petersburskiej gazety wypracowało całościowy program ugody polsko-rosyjskiej, który nie mógł zyskać powszechnej aprobaty Polaków, zmagających się po upadku powstania styczniowego 1863 r. ze wzmożoną polityką rusyfikacyjną. W pierwszych słowach do czytelników Piltz wyrażał typową dla pozytywistów nadzieję, że „w tym skromnym i cichym zakresie powszedniej pracy pismo nasze potrafi być użytecznym pracownikiem i usprawiedliwić wybór tytułu, który jest busolą jego uczuć i myśli”. Koncepcje polityczne opierał tygodnik na gruncie lojalizmu, co oznaczało bezwarunkową akceptację posunięć rządu i rezygnację z dążeń emancypacyjnych. Z punktu widzenia ugodowców idee niepodległościowe niweczyły szansę podniesienia cywilizacyjnego i petryfikowały upośledzenie społeczne polskiej ludności. Pod tym względem publicystyka „Kraju” ujawniała podobieństwa do kierunku obranego przed kilkoma dekadami przez „Tygodnik Petersburski”, choć jej autorzy nie szczędzili ostrych słów współpracownikom Józefa Przecławskiego (1799–1879) jako „złorzeczącym rozumowi ludzkiemu i jego postępom arystokratycznym obskurantom”. Postulaty zarówno ustrojowo-prawne, socjoekonomiczne, jak i kulturalne separowały bowiem „Kraj” od kół zachowawczych, odrzucających dziedzictwo rosyjskiej „epoki wielkich reform” (lata 60. i 70. XIX w.) i upatrujących w nowoczesności śmiertelne zagrożenie dla ładu społecznego (hierarchia urodzenia jako zasada porządkująca system awansu), trwałości ustrojowej (samowładztwo jako idealny ustrój) i spoistości kulturowej (słowiańszczyzna jako cywilizacja całkowicie obca Zachodowi). Wbrew rozpowszechnionemu w literaturze historycznej mniemaniu program „Kraju” miał w istocie charakter liberalny.

Na stosunku gazety Piltza do polskich dążeń niepodległościowych piętnem odcisnęło się przekonanie o dezaktualizacji myślenia kategoriami narodowo-etnicznymi. Według publicystów tygodnika przyszłość należała do państwa heterogenicznego, skonstruowanego na wzór federacji gwarantującej faktyczną autonomię częściom składowym. Wizja ta wprawdzie odrzucała prawo każdego narodu do samodzielnego bytu państwowego, zarazem jednak podważała zasadność rusyfikacji, upatrując w niej zamach na niezbywalne prawo do swobodnego rozwoju kulturalnego. Trwa spór o to, czy wyrażała ona zgodę na „rozcieńczenie się” polskości, czy też miała służyć wykazaniu Rosjanom niedopuszczalności działań represyjnych. Współczesne badania nad polską myślą polityczną doby zaborów nie rozstrzygnęły definitywnie tej kwestii. Niezależnie od ocen historyków trudno zaprzeczyć, że program „Kraju” nie zyskał masowego poparcia. W 1901 r. światło dzienne ujrzał przeznaczony wyłącznie dla władz memoriał E. Piltza, udowadniający rusofilską linię polityczną gazety, co dodatkowo nadszarpnęło reputację pisma.

Specjalne miejsce na łamach „Kraju” rezerwowano dla treści kulturalnych i naukowych. W pierwszych latach tematyka ta przeplatała się w głównym wydaniu z pozostałymi materiałami, później natomiast – nie bez intencji pozyskania nowych czytelników – została dowartościowana. Widomym znakiem polityki redakcyjnej w tym względzie były samoistne dodatki: „Przegląd Literacki” (1886–1890), „Dział Literacko-Artystyczny” (1896–1898), „Dział Ilustrowany” (1899–1900), „Życie i Sztuka” (1901–1905), „Czytelnia” (1901–1902). Nominalnym redaktorem dodatków pozostawał Piltz, faktycznie odpowiadali za nie najpierw J. Tokarzewicz (do 1891 r.), potem Cz. Jankowski.

Pismo zasilali polscy twórcy ze wszystkich trzech zaborów. Czytelnicy „Kraju” mieli okazję zaznajomić się z twórczością Teofila Lenartowicza (1822–1893), Tomasza Teodora Jeża (właśc. Zygmunt Miłkowski, 1824–1915), Marii Konopnickiej (1842–1910), Elizy Orzeszkowej (1841–1910), Bolesława Prusa (1812–1847), Michała Bałuckiego (1837–1901), Ignacego Maciejowskiego (1835–1901), Artura Gruszeckiego (1852–1929) i Jana Kasprowicza (1860–1926). Poza promowaniem polskich twórców „Kraj” dawał panoramę literatur obcych, zarówno słowiańskich, jak i zachodnich. Utwory pisarzy i poetów dopełniały artykuły z historii i teorii literatury, nadsyłane między innymi przez: Piotra Chmielowskiego (1848–1904), J. Tretiaka, W. Spasowicza, Józefa Kallenbacha (1861–1929), M. Zdziechowskiego, Wilhelma Feldmana (1868–1919), Stanisława Tarnowskiego (1837–1917) oraz Henryka Biegeleisena (1855–1934). Przeglądy bibliograficzne przynosiły z kolei informacje o nowościach wydawniczych. Autorzy artykułów przedstawiali sylwetki twórców, omawiali spory estetyczne, prezentowali ujęcia komparatystyczne. Dzięki przekładom czytelnicy mogli poznawać osiągnięcia czołowych przedstawicieli różnych nurtów literackich. Ważne miejsce w dodatkach „Kraju” zajmowała popularyzacja dziejów Polski. Podejmowali się jej wybitni historycy: Tadeusz Korzon (1839–1918), Aleksander Kraushar (1843–1931), Walerian Kalinka (1826–1886), Stanisław Smolka (1854–1924) czy Adolf Pawiński (1840–1896). Pojawiały się i studia z zakresu folklorystyki i etnografii. Redakcja starała się także dostarczać aktualnej wiedzy o zdobyczach nauk przyrodniczych i technicznych; w tych dziedzinach wiadomości przynosiły omówienia Stanisława Kramsztyka (1841–1906), Józefa Rostafińskiego (1850–1928) i Maksymiliana Flauma (1864–1933).

Ostatni numer „Kraju” pod redakcją Piltza ukazał się 30 marca/12 kwietnia 1906 r. Dotychczasowy szef pisma wyraził w nim nadzieję, że „nowe, młodsze siły wprowadzą „Kraj” na nowe tory, postawią przed nim w nowym okresie dziejowym nowe zadania, zaciągną nową polską wartę nad Newą”. Pragnienie to jednak się nie ziściło. Dowartościowanie czynnika narodowego i gwałtowne przyspieszenie polityczne po rewolucji 1905 r. obnażyły bez reszty anachronizm programu ideowego gazety. Jego nieprzystawalność do oczekiwań czytelników objawiała się spadającą liczbą prenumeratorów. Nie zdołał odwrócić tej tendencji nowy kierownik pisma – B. Kutyłowski, wspierany przez dwu wydawców: H. Klettego, J. Szyszłłę. Przemianowanie w 1908 r. tygodnika na dziennik przyspieszyło degradację; znacząco obniżył się poziom literacki pisma, do minimum zredukowano wiadomości ekonomiczne i kulturalne. Wobec odmowy kontynuowania współpracy z „Krajem Codziennym” przez wielu dotychczasowych publicystów redakcja przyciągnęła Polaków-petersburżan, m.in. późniejszych redaktorów „Dziennika Petersburskiego”: Zygmunta Kmitę (1876–1942) i Wacława Ciechowskiego (1867–1938). Nie zdała się na nic desperacka próba powrotu od stycznia 1909 r. do formuły tygodnika, nawiązującej do lat świetności czasopisma. 25 czerwca/8 lipca 1909 r. ukazał się ostatni numer „Kraju”, zamykający jego 27-letnią epopeję; ustanowiony przez „Tygodnik Petersburski” rekord długowieczności okazał się zbyt wysokim pułapem.

Trudne koleje losu wychodzącego w Petersburgu tygodnika odzwierciedlały paradoksy funkcjonowania słowa drukowanego w państwie carów. Poddany stołecznej cenzurze prewencyjnej cieszył się większą swobodą wypowiedzi niż tytuły prasowe ukazujące się na prowincji. Wszelako przesłanie ideowe włodarzy pisma, traktujących polityczne status quo jako coś niezmiennego, nie mogło zyskać akceptacji „krajowego” czytelnika, który nie podzielał zachwytów nad Rosją spacerowiczów Newskiego Prospektu.

Bibliografia:
C. Gajkowska, „Kraj”. Dodatki literacko-naukowe, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, wyd. 2, Wrocław 1997, s. 445–446; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 293–308 i wyd. ros. Sankt-Petersburg 2003; A. Kidzińska, „Obrona bytu”. Wczesne poglądy polityczne ugodowców z Królestwa Polskiego w świetle petersburskiego „Kraju” (1882–1896), „Annales Universitatis Mariae Curiae-Skłodowska. Sectio F” 2001, t. 56, s. 55–81; Z. Kmiecik, „Kraj” za czasów redaktorstwa Erazma Piltza, Warszawa 1969 (bibliografia); „Kraj” 1882–1909, oprac. D. Matlak-Piwowarska, w: Zwierciadło prasy. Czasopisma polskie XIX wieku o literaturze rosyjskiej, Wrocław 1978, s. 315–319; Prasa polska w latach 1864–1918, red. J. Łojek, Warszawa 1976, s. 38–40, 253–254 [artykuły: Z. Kmiecik, Prasa polska w Królestwie Polskim i Imperium Rosyjskim w latach 1865–1904; A. Paczkowski, Prasa polska na obczyźnie 1870–1918]; Zasługi petersburskiego „Kraju” wobec Rosyi, jej rządu i dynastyi. Memoryał własny redakcyi tygodnika „Kraj”, złożony rosyjskim sferom rządowym, Kraków 1901; toż w wersji oryginalnej: Очерк публицистической деятельности польской газеты "Kraj" за десять лет (1882–1892), Санкт-Петербург 1892.