Dąbrowski Jarosław / Дoмбровский Ярослав Викторович (1836–1871), h. Radwan, przydomek Żądło, pseud. Łokietek, sztabskapitan w wojsku rosyjskim, członek Komitetu Centralnego Narodowego (1862), organizator powstania 1863 r., generał i naczelny dowódca wojsk Komuny Paryskiej (1871), pseud. Łokietek.

Urodził się 13/25 listopada 1836 r. w Żytomierzu w gub. wołyńskiej (obecnie Ukraina). Rodzina wywodziła się z Dąbrówki koło Piaseczna na Mazowszu, legitymowała się w gub. wołyńskiej w roku 1802. Jego ojcem był Wiktor Żądło-Dąbrowski, archiwista w Deputacji Szlacheckiej Guberni Wołyńskiej, a matką Zofia z domu Falkenhagen-Zaleska ze spolszczonej rodziny kurlandzkiej. Jej brat, Piotr Falkenhagen-Zaleski (1809–1883), ekonomista, członek Towarzystwa Rolniczego, powstaniec listopadowy 1830 r., a następnie działacz emigracyjny, był wraz z żoną Marią, córką literata Józefa Korzeniowskiego (1797–1863), opiekunem najmłodszego syna Adama Mickiewicza (1798–1855) – Józefa (1850–1938); pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kw. S). Dąbrowski był najstarszym z braci. Brat Teofil (1842 – po 1890), uczestnik powstania 1863 r. jako oficer sztabowy, wyemigrował najpierw do Francji, gdzie w czasie Komuny Paryskiej 1871 r. pełnił obowiązki szefa sztabu gwardii narodowej (szturmował zwycięsko zamek Bécon), a następnie do Anglii.

W związku z obowiązującym na terenie Imperium Rosyjskiego prawem nakazującym oddanie z każdej rodziny szlacheckiej (polskiej) jednego syna na służbę w administracji lub wojsku zdecydowano o karierze wojskowej dla Jarosława. Jesienią 1845 r. wysłano Dąbrowskiego do Korpusu Kadetów w Brześciu Litewskim (obecnie Białoruś). Przebywał w nim przez następnych osiem lat. Szkoła przygotowywała synów szlachty z Królestwa Polskiego i guberni zachodnich, czyli ziem dawnej Rzeczypospolitej, do dalszej nauki w rosyjskich szkołach wojskowych. Stanowili oni 3/4 stanu osobowego wychowanków korpusu. W ciągu kilku dni po przyjęciu Dąbrowskiego na naukę w korpusie do Brześcia Litewskiego zawitał w podróży inspekcyjnej cesarz Mikołaj I (1796–1855). Jego uwagę zwrócił zgrabny dziesięciolatek. Cesarz podniósł go i zapytał o nazwisko oraz pochodzenie. Chłopiec odpowiedział: „Dąbrowski, Polak”. Po tym cesarz miał go rzucić na ziemię, a Dąbrowski zemdleć. Chłopiec uczył się dobrze i był popularny wśród innych kadetów. W kwietniu 1853 r. złożył ostatnie egzaminy i po zaliczeniu letniego obozu w lipcu został skierowany na dalsze szkolenie do Pułku Szlacheckiego, który znajdował się w Petersburgu.

Do Pułku Szlacheckiego Dąbrowski wstąpił w sierpniu 1853 r. 17/29 kwietnia 1855 r. szkoła ta została przemianowana na Konstantynowski Korpus Kadetów [Константиновский кадетский корпус]. Nauka trwała tam dwa lata, a obejmowała głównie przedmioty wojskowe i ogólnokształcące. Zajęcia praktyczne słuchacze odbywali na specjalnym obozie letnim, który w tym czasie znajdował się w Krasnym Siole. W czasie trwania obozu poligonowego ćwiczono rozprowadzenia, parady, pełnienie służb dyżurnych oraz odbywano typowe szkolenie wojskowe, z ogłaszaniem alarmów i udziałem w manewrach. Mimo rygoru słuchacze czuli tu większą swobodę niż w murach macierzystej uczelni. Obóz szkoleniowy często wizytowali członkowie rodziny cesarskiej lub sam Mikołaj I.

Pierwsza promocja Konstantynowskiego Korpusu Kadetów odbyła się 11/23 czerwca 1855 r. Na pierwszy stopień oficerski promowano wówczas 284 osoby. Najwięcej z nich skierowano do artylerii – 176, w tym praporszczyka Dąbrowskiego, który otrzymał przydział do stacjonującej na północnym Kaukazie 2 baterii 19. Brygady Artylerii (BA). Petersburg opuścił on wraz z innymi przydzielonymi do jednostek na Kaukazie na początku lipca 1855 r. Pierwszy etap podróży do Moskwy Dąbrowski odbył koleją. Odwiedził tam krewnych Chrząstowskich oraz przeniesiony z Brześcia Litewskiego Aleksandrowski Korpus Kadetów [Александровский кадетский корпус]. Dalszą drogę przebył rozstawnymi końmi. 22 lipca/ 3 sierpnia 1855 r. stawił się w Stawropolu w sztabie 19. BA. Stamtąd wysłano go do stanicy Urupskaja, gdzie stacjonowała jego 2 bateria.

Dąbrowski brał udział w walkach z góralami (Czerkiesami), za co w 1857 r. otrzymał nagrodę pieniężną: 122 rub. i 50 kop. srebrem. W tym czasie awansował na podporucznika (1858) i został przeniesiony do sformowanej w tej samej brygadzie 3. baterii artylerii. Baterię tę przeniesiono wkrótce do oddziału adagumskiego, operującego na zachód od Jekaterynodaru (od 1920 r. Krasnodar) nad rzeką Kubań. Jej kwatera była w stanicy Krymskaja. Cieszył się tu bardzo dobrą opinią u przełożonych i kolegów oraz sympatią. Jak każdy młody i ambitny oficer postanowił jednak wstąpić do petersburskiej Nikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego [Николаевская академия Генерального штаба] (ASG). Koniec roku 1858 i połowę 1859 r. poświęcił więc na przygotowania do egzaminów wstępnych. Po otrzymaniu zezwolenia przełożonych na wyjazd w celu złożenia egzaminów wstępnych do ASG udał się nad Newę. W tym czasie awansował także na porucznika.

Po zdanych pomyślnie egzaminach wstępnych 15/27 grudnia 1859 r. został zaliczony w poczet słuchaczy ASG. Studia w tej prestiżowej uczelni trwały dwa lata, obejmowały przedmioty ogólnokształcące i wojskowe oraz zajęcia praktyczne na obozach letnich. Zdawane przed specjalną komisją złożoną z wykładowców i profesorów uczelni egzaminy końcowe miały charakter publiczny i uroczystą oprawę, a trwały od końca września do końca października 1861 r. Dąbrowski był jednym z najlepszych słuchaczy ASG i ukończył ją 2 grudnia 1861 r. w grupie jedenastu wyróżniających się absolwentów. W nagrodę „za wyróżniające postępy w nauce” został awansowany do stopnia sztabskapitana i przydzielony do Sztabu Generalnego (SG). W poczet oficerów SG mógł być jednak zaliczony dopiero po odbyciu odpowiedniej praktyki sztabowej.

W czasie studiów wspólnie z Michałem Janem Heydenreichem (1831–1886), Hieronimem Staniewiczem (ur. 1834) i Ferdynandem Warawskim (ur. 1835) wynajmowali w pobliżu ASG pięciopokojowe mieszkanie przy ul. Oficerskiej [Офицерская ул.] (obecnie ul. Dekabrystów [Декабристов ул.]), którego właścicielem był registrator kolegialny Wiktor Kaługin. Obniżało to koszty utrzymania i stwarzało okazję do spotkań, wspólnych rozmów i debat. Raz w tygodniu, przeważnie w soboty (niektóre źródła podają środy), starali się przyjmować gości i znajomych na prowadzonych w jęz. polskim tzw. wieczorach literackich. Zbierało się wówczas nawet do 30 osób. Oficjalnym celem tych spotkań było szerzenie oświaty wśród młodzieży i szeroko rozumiane samokształcenie. W ich trakcie omawiano także sprawy bieżące w polityce międzynarodowej oraz wydarzenia na ziemiach polskich. Z czasem tematyka spotkań przerodziła się w zagadnienia związane z walką zbrojną o odzyskanie niepodległości. Do historii grupa przeszła pod nazwą Koło (Kółko) Polskie Oficerów. Rozpoczęło ono działalność późną jesienią 1859 r., intensyfikując ją w latach 1860–1861 i nawiązując kontakt z rewolucyjnymi kołami rosyjskimi. Początkowo kołem kierował kpt. Zygmunt Sierakowski (1827–1863), a po ukończeniu przez niego ASG – Dąbrowski, który przyjął wówczas pseudonim „Łokietek”. Do organizacji spiskowej należeli słuchacze uczelni wojskowych (ASG, Akademii Artylerii i Nikołajewskiej Akademii Inżynieryjnej [Николаевская инженерная академия]) oraz studenci innych szkół wyższych – Uniwersytetu Petersburskiego i Akademii Medyko-Chirurgicznej. W latach 1857–1863 doliczono się ich ok. 170.

Jeszcze w trakcie studiów w ASG, na przełomie lat 1860 i 1861, Dąbrowski odbył podróż do Warszawy. Spotkał się tam z krewnymi, przybyłymi z emigracji do rodziny Korzeniowskich Marią i Piotrem Falkenhagen-Zaleskimi, oraz dokonał rozeznania sytuacji politycznej w Królestwie Polskim, nawiązując kontakty z polskimi organizacjami spiskowymi. Dzięki staraniom Sierakowskiego otrzymał przydział jako kwatermistrz do stacjonującej w Lublinie 6 Dywizji Piechoty (DP), z jednoczesnym odkomenderowaniem do sztabu 4 DP, który znajdował się wówczas w Warszawie. 5/17 stycznia 1862 r. złożył raport o wyjeździe do Królestwa Polskiego, gdzie udał się kilka dni później. Nad Wisłę przybył 6 lutego 1862 r. Zamieszkał początkowo w Hotelu Saskim przy ul. Koziej 9, a potem na Nalewkach w domu Charczewskiej. Objął stanowisko adiutanta w sztabie 4 DP. Jego przełożonym został komendant miasta Warszawy, uczestnik walk na Kaukazie i wojny krymskiej gen. ks. Dawid O. Bebutow (1793–1867).

W Warszawie Dąbrowski nawiązał kontakty z działaczami powstałego w Królestwie Polskim w czasie manifestacji patriotycznych 1861 r. radykalno-demokratycznego skrzydła „czerwonych” – braćmi Frankowskimi: Leonem (1843–1863) i Stanisławem (1840–1899), od jesieni 1862 r. komisarzem województwa mazowieckiego, i Ignacym Chmieleńskim (1837–1871). Na grunt warszawski przeniósł petersburskie metody działania, rozwijając istniejący spisek wojskowych Polaków i Rosjan, który sięgał swymi wpływami grup w Petersburgu, i w 1862 r. nawiązał współpracę z tajną rewolucyjną organizacją „Ziemla i Wola” [Земля и Воля]. Wkrótce stał się jednym z czołowych przywódców tego ruchu i w maju 1862 r. został powołany na członka Komitetu Miejskiego oraz mianowany naczelnikiem miasta. Pod jego wpływem rozpoczęto tworzenie kadr powstańczych na prowincji. Skazanie na śmierć por. Arnholda, Śliwickiego i podoficera Rostkowskiego (wyrok wykonano 28 czerwca w Modlinie) oraz translokacje podejrzanych o działalność spiskową oficerów skłoniły Dąbrowskiego do podjęcia energiczniejszych działań. Pod koniec maja przedstawił Komitetowi Miejskiemu plan opanowania twierdz rosyjskich w Królestwie Polskim i wybuchu powstania w sierpniu 1862 roku. Uzbrojenia miało dostarczyć powstańcom opanowanie magazynów broni w twierdzy Modlin (w latach 1834–1915 ros. Nowogeorgijewsk [Новогеоргиевск]) na północny zachód od Warszawy. Plany te nie znalazły pełnej aprobaty Komitetu Miejskiego. Dąbrowski pozostał jednak naczelnikiem miasta i kierownikiem wydziału wojskowego w powołanym na zasadzie kompromisu pomiędzy grupą „czerwonych” a zwolennikami „białych” Centralnym Komitecie Narodowym (CKN), który zajmował się praktycznym przygotowaniem wybuchu insurekcji. Kierował także wymierzoną przeciwko władzom rosyjskim, szpiegom, prowokatorom i zwolennikom ugody akcją terrorystyczną. Z tego też powodu został aresztowany i 14/26 sierpnia 1862 r. osadzony w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej.

Kontakty z przywódcami konspiracji Dąbrowski utrzymywał przez swą narzeczoną, córkę Michała Zgliczyńskiego i Pelagii z Piotrowskich – Pelagię (1843–1909), nauczycielkę, którą poznał w domu kuzynek Piotrowskich. Ślub zawarli 5 kwietnia 1864 r. w X Pawilonie Cytadeli, w sali sądu wojennego, w czasie gdy był już uwięziony. W Cytadeli opracował nowy plan wybuchu powstania, który przewidywał zajęcie twierdzy Modlin. Nie został on jednak wcielony w życie z powodu przeniesienia rosyjskich wojsk garnizonowych do innych miejscowości. Na posiedzeniach 14/26 sierpnia 1863 r. i 30 lipca/ 11 sierpnia 1864 r. sąd polowy mimo istniejących poszlak uznał zarzut o przynależności Dąbrowskiego do „partii rewolucyjnej” za nieudowodniony. Rewizja procesu nastąpiła dopiero w 1864 r. na skutek zeznań złożonych w Wilnie przez petersburskiego kolegę Dąbrowskiego z Koła (Kółka) Polskiego Oficerów Witolda Miładowskiego (ur. 1834) oraz reprezentującego umiarkowane skrzydło „czerwonych” absolwenta (1858) Wydziału Prawnego Uniwersytetu Petersburskiego Oskara Awejdego (1837–1897). Obaj potwierdzili bowiem, że w 1862 r. stał on na czele Komitetu Wojskowego w Warszawie. Na przełomie października i listopada 1864 r. audytoriat polowy wydał wyrok skazujący Dąbrowskiego na karę śmierci. Ostatecznie został skazany za „zdradę stanu”, jednak uwzględniając okoliczności łagodzące, pierwotny wyrok zamieniono na pozbawienie stopnia wojskowego, szlachectwa, nagród i praw oraz zesłanie na 15 lat katorgi w kopalniach. 7/19 listopada 1864 r. Dąbrowski wyruszył z Warszawy na Syberię. Informację o zapadłym nań wyroku opublikowano 2/14 grudnia 1864 r. w „Russkim Inwalidzie” [Русский инвалид], petersburskim organie Ministerstwa Wojny. W tym samym dniu udało mu się zbiec ze znajdującego się w moskiewskim Kołymażnym Dworze [Колымажный двор] więzienia etapowego.

Początkowo Dąbrowski przebywał w budynku moskiewskiej policji, a 21 listopada 1864 r. został przeniesiony wraz ze 130 innymi zesłańcami do Kołymażnego Dworu. W więzieniu etapowym panował łagodniejszy reżim. Tzw. polityczni mogli posiadać pieniądze i prywatne rzeczy, robić zakupy, a nawet przyjmować odwiedzających. Dąbrowskiego odwiedzała mieszkająca na stałe w Moskwie krewna Natalia Chrząstowska. Plan jego ucieczki opracował tamtejszy Komitet Polski oraz zatrudniony wówczas na kolei Niżniegorod-Moskwa [Нижегородскaя железнaя дорогa] przywódca moskiewskiej „Ziemli i Woli” Bolesław Artur Szostakowicz (1845–1919); aresztowany w czerwcu 1866 r., trafił do twierdzy Pietropawłowskiej (jego potomkami byli kompozytor Dmitrij D. Szostakowicz [1906–1975] i zajmujący się dziejami Polaków na Syberii prof. Bolesław S. Szostakowicz [1945–2015]). Wykorzystano pobyt w więzieniu kucharek, gotujących strawę dla uwięzionych. Jedna z nich, Rożniewska, dostarczyła Dąbrowskiemu suknię. Ten założył ją i wmieszawszy się w grupkę wychodzących kucharek, wymknął się z więzienia. Pierwszej nocy Szostakowicz ukrył go w barze Krym, a potem w mieszkaniu Nikołaja A. Iszutina (1840–1879) pod nazwiskiem Morel. Ostatnim miejscem jego pobytu w Moskwie było mieszkanie przyszłej żony B. Szostakowicza, Barbary G. Kalistowej, znajomej filozofa, publicysty i utopijnego socjalisty Nikołaja G. Czernyszewskiego (1828–1889). Szostakowicz zdobył dla Dąbrowskiego paszport na nazwisko Matiłow (dokument był oryginalny i należał do Szatiłowa, zmieniono tylko pierwszą literę nazwiska). W podróży podawał się za nauczyciela jadącego do Petersburga na egzaminy. Wysłał także list do żony Dąbrowskiego, Pelagii, przebywającej od czerwca 1864 r. na zesłaniu w Ardatowie w gub. niżegorodzkiej. Jej także zorganizowano ucieczkę.

1/13 stycznia 1865 r. Paweł Majewski wyprawił Dąbrowskiego z Moskwy do Petersburga. Po przybyciu na miejsce miał się zgłosić do sztabsrotmistrza Pułku Wołyńskiego, kwaterującego przed 1863 r. w Królestwie Polskim, Władimira M. Ozierowa, który w 1866 r. uciekł do Paryża. W jego mieszkaniu Dąbrowski przebywał następne pół roku. Posiadając pewne zasoby finansowe (własne, od Komitetu Polskiego i od Szostakowicza), dla zmylenia tropu, wynajął trzy mieszkania. W jednym z nich założył oficjalne biuro wyrabiania paszportów. Sam podrabiał paszporty, które pozwoliły wyjechać z Rosji kilkunastu powstańcom 1863 r.

W maju 1865 r. zorganizowano ucieczkę z zesłania jego żony Pelagii. Wspólnie ze wspomnianym W. Ozierowem przybyła ona do Petersburga, gdzie wraz mężem przebywała jeszcze trzy dni. Starając się o paszport u naczelnika policji, Dąbrowski spotkał w jego biurze znajomego, którego znał z pracy w SG. Rozpoznali się, lecz kolega (nieznany z nazwiska) nie zdemaskował go. Otrzymawszy paszport, wystawiony na płk. Rychtera, pod koniec maja 1865 r. Dąbrowski wraz z żoną wypłynął z Kronsztadu na pokładzie angielskiego statku i odpłynął do Kopenhagi. Stamtąd przez Sztokholm i Drezno dotarł do Paryża, gdzie otrzymał posadę kreślarza. Brał tam również czynny udział w pracach emigracji polskiej oraz Komisji Broni w Zjednoczeniu Emigracyjnym. Nad Sekwaną kontynuował też studia wojskowe i w 1868 r. ogłosił drukiem pracę Krytyczny rys wojny w Niemczech i we Włoszech 1866 r. Złożył także memoriał w sprawie polskiej cesarzowi Napoleonowi III (1808–1873), w którym przewidywał wybuchłą w 1870 r. wojnę francusko-pruską.

Wybuch tej wojny zastał Dąbrowskiego i jego brata Teofila w więzieniu paryskim. Znalazł się tam oskarżony przez prowokatorów o podrabianie banknotów rosyjskich. Na wieść o klęsce Francji złożył ówczesnemu ministrowi wojny w rządzie francuskim gen. Louisowi Jules’owi Trochu (1815–1896) memoriał w sprawie obrony Paryża, w którym nawoływał do formowania oddziałów ochotników. Rząd francuski nie wykorzystał jednak jego propozycji, ochotników-Polaków rozrzucono zaś po różnych batalionach Gwardii Narodowej. Tymczasem przywódca włoskich rewolucjonistów Giuseppe Garibaldi (1807–1872) powołał Dąbrowskiego na dowódcę polskiego Legionu Lyońskiego, ten nie zdołał jednak objąć stanowiska, nie mogąc wydostać się z oblężonego Paryża. Posądzony o szpiegostwo, uratowany na żądanie Garibaldiego, miał być wywieziony z Paryża balonem. W tym czasie Dąbrowski zdobył popularność w opozycyjnych klubach paryskich. W planowanym przewrocie politycznym wysuwano nawet jego kandydaturę na szefa sztabu przy głównodowodzącym, uczestniku powstania 1863 r., o nazwisku François de Rochebrune (1830–1870). Po kapitulacji Paryża (28 stycznia 1871 r.) Dąbrowski wyjechał do Lyonu, gdzie chciał ratować organizację Legionu Liońskiego. Na wiadomość o wybuchu we francuskiej stolicy rewolucji ludowej 18 marca 1871 r. powrócił do Paryża, gdzie został mianowany dowódcą 11. legionu gwardii narodowej, a potem dowódcą oddziałów broniących w Neuilly przeprawy przez Sekwanę i komendantem rejonu umocnionego. 28 kwietnia 1871 r. objął komendę armii I, tzw. armii zachodniej, która broniła frontu nad Sekwaną. Na początku maja Komitet Ocalenia Publicznego mianował go wodzem naczelnym sił zbrojnych komuny, jednak ostatecznie odwołał tę nominację. Przeciwnicy polityczni próbowali z kolei przekupić Dąbrowskiego i dokonać na niego zamachu. Raniony odłamkiem bomby, 22 maja 1871 r. zwrócił się z zapytaniem do dowództwa armii pruskiej, czy w przypadku zdobycia Paryża mógłby wraz ze swym sztabem udać się do Belgii. Otrzymał odpowiedź odmowną. Dzień później, 23 maja 1871 r., został śmiertelnie ranny w brzuch, prowadząc (na koniu) atak batalionu na barykady przy ul. Myrrha i placu Ornano. Przeniesiony do budynku pobliskiej apteki, a potem przewieziony do szpitala Lariboisiere’a, zmarł o godzinie 15.00 na rękach przyjaciela, doktora Henryka Gierzyńskiego. Zwłoki, ubrane w czerwoną koszulę garibaldczyków, wystawiono na widok publiczny 24 maja 1871 r. Został pochowany z honorami na cmentarzu Père-Lachaise w tymczasowym grobie. Obecnie nie wiadomo, gdzie on się znajduje.

Żona Dąbrowskiego, Pelagia, z trojgiem synów: Piotrem Sławomirem (1866–1920), Wacławem i Jarosławem, wróciła w maju 1871 r. przez Londyn do kraju i osiadła w Krakowie, potem w Jaśle, gdzie uczyła jęz. francuskiego w gimnazjum, a w 1880 r. ponownie w Krakowie, gdzie mieszkał jej brat, Piotr, z żoną Marią. Przez wiele lat była nauczycielką w krakowskich szkołach zakonnych. Następnie została ochmistrzynią w nowo powstałym I Gimnazjum Żeńskim przy ul. św. Jana 11. Ostatecznie od 1903 r. uczyła w gimnazjum im. Królowej Jadwigi w Pałacu Spiskim przy Rynku Głównym i przy ul. Wolskiej 11. Nekrolog po jej śmierci zamieścił krakowski „Czas”(1909, nr 34, 12 lutego), pochowana została na cmentarzu Rakowickim (kw. 40). Czwarty syn, Bolesław, zmarł w dzieciństwie. Piotr Sławomir był urzędnikiem krakowskiego Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia „Florianka” i Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń. Żonaty z Marią Rydel, wychowanką hr. Tarnowskich z Dzikowa, zmarł w Rzeszowie, gdzie pracował w tamtejszym oddziale „Florianki”. Podobnie jak brat Jarosław, pochowany został w Rzeszowie na cmentarzu komunalnym Pobitno (kw. IV, rz. D, m. 65; grób nie zachował się).

Dąbrowski miał być spokrewniony z Ludwikiem Waryńskim (1856–1889), przywódcą Międzynarodowej Partii Socjalno-Rewolucyjnej „Proletariat”.

Imię Dąbrowskiego nosiła polska brygada sformowana podczas wojny domowej w Hiszpanii w latach 1936–1939. W Rzeszowie, Łodzi, Warszawie oraz w Grodnie na Białorusi i Żytomierzu na Ukrainie jego nazwiskiem nazwano ulice. W 1950 r. zwodowano w Gdyni ostatni parowiec Polskich Linii Oceanicznych s.s. „Jarosław Dąbrowski”. Jego imię nadano też Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie. Postać rewolucjonisty stała się kanwą dwóch radzieckich powieści: Jarosław Dąbrowski autorstwa związanego z nadnewską metropolią Daniiła A. Granina (1919–2017), przetłumaczonej i wydanej po polsku w 1953 r. (wyd. oryginalne 1951); oraz opublikowanej w ZSRR w 1968 r. Za naszą i waszą wolność! [Занашуивашусвободу!] Lwa I. Sławina (1896–1984).W 1976 r. miał premierę polsko-radziecki film fabularny Jarosław Dąbrowski w reżyserii Bohdana Poręby (1934–2014) z Zygmuntem Malanowiczem (ur. 1938) w roli głównej. W roku 1986 Mennica Polska wyemitowała banknot o nominale 200 złotych z jego wizerunkiem. W Żytomierzu znajduje się pomnik Dąbrowskiego odsłonięty w 1971 r. – dzieło architekta Iwańczuka i rzeźbiarza Skoblikowa. Na fasadzie domu, w którym się urodził, w 1985 r. odsłonięto także tablicę pamiątkową z płaskorzeźbą autorstwa architekta Piotra Birjuka i rzeźbiarza Josifa Tabacznika.

Za walki w czasie swej służby na Kaukazie został nagrodzony orderem św. Stanisława.


Bibliografia:
J. Borejsza, Dąbrowski Jarosław, w: Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, t. 1, Warszawa 1986, s. 414–415; В. А. Дьяков, Деятели русского и польского освободительного движения в царской армии 1856–1865 годов. Биобиблографический словарь, Москва 1967, s. 20; M. Złotorzycka, Dąbrowski Jarosław, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1939–1946, t. 5, s. 8–10 (bibliografia); J. W. Borejsza, Patriota bez paszportu, Warszawa 2008, s. 17–18, 27, 75–92, 97–101, 104–114, 119, 125–126, 234; П. И. Бригадин, А. М. Лукашевич, Мятежный корпус: из истории Александровского Брестского кадетского корпуса (1842–1863), Минск 2007, s. 56, 69, 99, 113, 136, 158–159; W. Djakow, I. Miller, Ruch rewolucyjny w armii rosyjskiej a powstanie styczniowe, Wrocław 1967; Н. П. Глиноецкий, Исторический очерк Николаевской Академии Генерального Штаба, Сaнкт-Петербург 1882; История Дворян и Константиновцев 1807–1907, Сaнкт-Петербург 1908, Załącznik nr 1, s. 53; Załącznik nr 2, s. 195; S. Kieniewicz, Powstanie styczniowe, Warszawa 2009; Революционная Россия и революционная Польша (вторая половина XIX в.), В. А. Дьяков, И. С. Миллер, Н. П. Митина, Москва 1967, s. 122–123, 127, 130, 407; W. Śliwowska, Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005, s. 187–201; J. Zdrada, Jarosław Dąbrowski 1836–1871, Kraków 1973; A. Giller, Korpus kadetów w Brześciu Litewskim, w: tenże, Z wygnania, Lwów 1870, t. 1, s. 33–60; Связи революционеров России и Польши в XIX – начале XX в., red. В. А. Дьяков, И. С. Миллер, Л. А. Обушенкова, Москва 1968, s. 100–101, 285, 315; Восстание 1863 г. ирусско-польские революционные связи 60-хгодов. Сборник статей и материалов, Москва 1960, s. 132, 224, 518–519, 579–580; Zarys powstania styczniowego opracowany w Cytadeli Warszawskiej, red. S. Kieniewicz, T. Korpiejewa, L. Szyłow, Wrocław–Warszawa–Kraków 1985, s. 110, 113–114, 140–141; M. Marks, Pamiętniki starca [w druku].