Baliński Jan / Балинский Иван Михайлович (1827–1902), h. Jastrzębiec, lekarz psychiatra, profesor Akademii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu, „ojciec” rosyjskiej psychiatrii naukowej, założyciel pierwszej w Rosji kliniki psychiatrycznej.

Urodził się według rosyjskich opracowań 25 stycznia/ 6 lutego 1824 r., a polskich 23 maja/4 czerwca 1827 r. w rodowym majątku Jaszuny (lit. Jašiūnai) na ziemi wileńskiej (gub. wileńska). Był synem Michała (1794–1864), działacza oświatowego, historyka i publicysty, współzałożyciela „Tygodnika Wileńskiego”, i Zofii (1798–1880), córki wybitnego uczonego i lekarza Jędrzeja Śniadeckiego (1768–1838), która zajmowała się literaturą i tłumaczeniami.

Wychowywał się początkowo w wileńskim domu dziadka Jędrzeja, którego był niekwestionowanym pupilem i w którym sam widział wzór do naśladowania. W 1835 r. rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie w 1842 r. Baliński ukończył z wysokimi notami gimnazjum klasyczne. Przejawiał uzdolnienia językowe, co ułatwiło mu podjęcie wymuszonych brakiem polskiej wyższej uczelni (w 1832 r. w ramach represji po powstaniu 1830/1831 r. zamknięto Uniwersytet Wileński) studiów w Petersburgu. W progi Cesarskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej [Императорскaя медико-хирургическaя академия] (AM-Ch) wstępował, mając zaledwie piętnaście lat, a opuszczał je w 1846 r. ze złotym medalem jako dziewiętnastolatek. Jego nazwisko umieszczone zostało na wmurowanej w gmach uczelni tablicy upamiętniającej wychowanków odznaczających się wybitnymi osiągnięciami. Według części źródeł tuż po studiach z powodu problemów finansowych osiadł ponownie w Jaszunach, zarządzając przez kilka lat rodowym majątkiem, wedle innych przez rok pracował w szpitalu zakaźnym, zwalczając epidemię cholery. W 1850 r. powrócił nad Newę, gdzie wstąpił do wojskowej służby medycznej i jako młodszy lekarz pracował (wspólnie z bratem przyszłej żony Borysem P. Delone) w II wojskowo-lądowym szpitalu w Oranienbaumie, a następnie w Peterhofie. Dzięki protekcji Józefa Mianowskiego (1804–1879), polskiego lekarza, społecznika i radcy stanu, został ponownie przyjęty w mury AM-Ch, choć początkowo nie spełniał wymogu formalnego, jakim było posiadanie tytułu naukowego doktora, który uzyskał 21 maja 1855 r., przedkładając pracę Conspectus historicus in febris doctrinam. Od 1856 r. pełnił funkcję „adjunkt-profesora” w klinice pediatryczno-ginekologicznej J. Mianowskiego oraz prowadził wykłady z pediatrii, które jednak nie cieszyły się popularnością wśród studentów.

W 1857 r. wprowadzono w AM-Ch plan modyfikacji studiów, rozpoczynając m.in. nauczanie psychiatrii, jako odrębnego, obowiązkowego przedmiotu, wykładanego dotąd w ramach nauki o chorobach ogólnych. Baliński okazał się świetnym wykładowcą nowo rodzącej się, samodzielnej dyscypliny, gromadząc rzesze słuchaczy także spoza kursów medycznych. Swoje wykłady wzbogacał prezentacją chorych, których objawy omawiał, poddając poszczególne przypadki subtelnej analizie psychologicznej z zachowaniem ścisłych reguł logiki i jasności wypowiedzi. Zadbał też o przygotowanie skryptów, które stały się pierwszym zatwierdzonym przez władze uczelni podręcznikiem z tego zakresu (w 1858 r. nakładem AM-Ch ukazało się 86 egz. Лекции по психиатрии). Kolejnym krokiem było stworzenie nowoczesnej kliniki psychiatrycznej w miejsce odbiegającego od europejskich standardów oddziału dla obłąkanych przy II wojskowo-lądowym szpitalu. Zadanie to władze AM-Ch powierzyły Balińskiemu, który w 1858 r. opracował projekt i zaplanował adaptację pomieszczeń na wzór nowoczesnych placówek psychiatrycznych. Uroczystość otwarcia pierwszej w Rosji kliniki psychiatrycznej odbyła się 13 czerwca 1859 r., a sam autor projektu został za to osiągnięcie nagrodzony Orderem św. Anny III kl. Wkrótce potem wyjechał za granicę i w trakcie kilkumiesięcznego pobytu odwiedził w Niemczech, Belgii, Holandii, Anglii i we Francji ponad 40 szpitali, zdobywając wiedzę o ich organizacji. W 1860 r. został – ze stopniem naukowym profesora zwyczajnego – kierownikiem powołanej wówczas etatowej katedry psychiatrii, która była jedną z pięciu nowych katedr zatwierdzonych 28 czerwca tego roku przez cara Aleksandra II (1818–1881).

Baliński nie ustawał jednocześnie w zabiegach o zorganizowanie kliniki psychiatrycznej w nowych murach. W latach 1863–1865 wspólnie z inżynierem płk. Mrowickim odwiedzał zagraniczne kliniki psychiatryczne, gromadząc niezbędną wiedzę o ich budowie i wyposażeniu. Po usilnych staraniach przekazano mu część gmachu AM-Ch. Znalazła tam miejsce klinika na 100 łóżek z pracowniami: chemiczną, mikroskopową, histologiczną, fizjologiczną, psychologiczną wraz z dobrze wyposażonym gabinetem do elektroterapii i bogatą biblioteką. Uroczystość otwarcia nowej placówki, najnowocześniejszej tego typu w Rosji oraz jednej z najnowocześniejszych na świecie, odbyła się 19 listopada 1867 r. Klinika szybko stała się wizytówką Balińskiego, u którego władze zaczęły zasięgać opinii w kwestiach organizacji opieki psychiatrycznej. Inicjował i współorganizował m.in. budowę szpitali okręgowych w: Rydze, Mitawie, Rewlu, Kazaniu, Charkowie, Odessie, Kijowie oraz Tworkach pod Warszawą. Został też wybrany przewodniczącym Rady Opiekuńczej Elżbietańskiego Szpitala Dziecięcego, przewodniczącym komisji budowy kliniki i oddziału psychiatrycznego wojskowego Szpitala im. Mikołaja Cudotwórcy oraz członkiem doradczym Wojenno-Medycznego Komitetu Uczonego. Propagował także na wzór belgijskiej kolonii w Geel tworzenie rolniczych osad dla pacjentów chorujących chronicznie oraz wprowadzał zasady opieki rodzinnej (tzw. patronage familial).

Baliński przyczynił się również do uporządkowania sądownictwa rosyjskiego w zakresie ekspertyz sądowo-psychiatrycznych. Jako pierwszy wprowadził do oceny postępowania chorego pojęcie psychopatii i rozbudował procedurę wydawania ekspertyz o obserwację chorych w ramach stacjonarnych zakładów – zalecał m.in. obowiązkowe badania fizykalne i ocenę psychopatologiczną. To dzięki jego staraniom wprowadzono na stałe ekspertyzy sądowo-psychiatryczne w sądach okręgowych oraz w Izbie Sądowej Karnej i Cywilnej. Sporządzone przez Balińskiego wzorcowe opinie sądowo-psychiatryczne przedrukowywane były w fachowym piśmiennictwie, np. w „Rosyjskich Procesach Karnych” [Русские уголовные процессы; t. 2–4, 1867–1868] A. D. Ljubawskiego oraz rosyjskim przekładzie (1895) „Psychiatrii Sądowej” wybitnego psychiatry i neurologa Richarda Kraffta-Ebinga (1840–1902).

Baliński był także w 1861 r. inicjatorem i jednym z założycieli Towarzystwa Psychiatrycznego w Petersburgu [Общество санкт-петербургских врачей для помешанных], odnowionego w 1879 r. jako Petersburskie Towarzystwo Psychiatrów [Петербургскоe обществo психиатров], którego został honorowym członkiem, oraz propagatorem wyższego wykształcenia medycznego dla kobiet, jednym z pierwszych profesorów w kadrze Wyższych Żeńskich Kursów Lekarskich (1876–1877). Jego osobowość, wiedza i zdolności organizacyjne promieniowały na całe środowisko, w szeregach jego uczniów można znaleźć takie osobistości psychiatrii, jak: Otton Czeczott (1842–1924), Stanisław Felicjan Daniłło (1847–1897), Ferdynand Matkiewicz, Jan Lucjan Mierzejewski (1838–1908), Bronisław Szpakowski, Piotr A. Djukow (1834–1889), I. R. Pasternackij, A. E. Czeremszanskij czy Iwan A. Sikorski (1842–1919). Był postacią nietuzinkową, a niektóre jego decyzje budziły zdziwienie, jak np. rezygnacja (1876) w wieku „zaledwie” 50 lat z kierownictwa katedrą psychiatrii i poświęcenie się zadaniom administracyjnym. Co znamienne, choć pisał dużo, nie pozostawił po sobie drukowanych prac naukowych. Uwielbiany przez uczniów cieszył się też poważaniem w kręgach arystokratycznych. Był m.in. stałym gościem gromadzących elity intelektualne stolicy imperium środowych zebrań u wielkiej ks. Jeleny Pawłowny (1806–1873). W końcowych latach życia rozwinęła się u niego choroba nerwowa, pojawiły się też niedowład kończyn i zaniki mięśniowe.

Baliński miał pięcioro rodzeństwa: braci Ludwika, który osiadł podobno w Turcji, Konstantego (zm. 1891), ożenionego ze Stefanią Kostrowicką, dziedzica rodowych Jaszun i trzeciego brata, o którym nic nie wiadomo, oraz dwie siostry – Julię, która zajmowała się astronomią, i Marię, poetkę i tłumaczkę.

Za żonę pojął Jelizawietę [Elżbietę] Delone [Delaunay] (zm. 2 maja 1873), córkę Jelizawiety N. Tuchaczewskiej i napoleońskiego lekarza Piotra (Pierre Charles Delaunay), który w 1812 r. przyjął prawosławie. Miał z nią dziewięcioro dzieci: córkę Zofię (ur. 1860) i ośmiu synów. Zgodnie z obowiązującym prawem dzieci musiały przyjąć wyznanie prawosławne, co automatycznie gwarantowało im obywatelstwo rosyjskie.

Śladami ojca poszedł tylko najstarszy syn Michał (1859–1916), który ukończył AM-Ch i został starszym lekarzem Rosyjskiego Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Artyleryjskich oraz rzeczywistym tajnym radcą. Dwóch zajęło się architekturą. Byli to Piotr (1861–1925), inżynier cywilny, rzeczywisty tajny radca, autor m.in. projektów metra w Petersburgu (1893) i Moskwie (1900), oraz Antoni (1862–1913), absolwent ASP, którego dziełem było m.in. kilka petersburskich cerkwi. Andrzej (1865–?) był pracownikiem Ministerstwa Sprawiedliwości, a potem Urzędu ds. Budowy Kolei Żelaznych. Ignacy (1867–1920) obrał z kolei karierę wojskową i dosłużył się rangi generała-majora (1916). Grzegorz (1871–?) ukończył Instytut Leśny, a Iwan Imperatorską Szkołę Handlową [Императорское коммерческое училище] (1879). O najmłodszym Józefie brak wiadomości. Matka Balińskiego, Zofia ze Śniadeckich, nie pogodziła się z jego życiowym wyborem i na lata zerwała kontakt z synem. Pojednanie, do którego doszło po pojawieniu się kilkorga wnucząt, zaowocowało corocznymi odwiedzinami Balińskich w Jaszunach.

Zmarł 11/24 marca 1902 r. w Petersburgu w mieszkaniu dzieci przy ul. Kirocznej [Кирочная ул.] 16. Zgodnie ze swą wolą został pochowany na rodzinnym cmentarzu nieopodal pałacu w Jaszunach, obok ojca i dziadka Ignacego (1756–1819). Na płycie nagrobnej wyryto inskrypcję jego autorstwa: Hic iacet Johannes Baliński, Michaeli et Sophiae Filus in Anno 1827–1902 mente insanorum amicus et servus. Spoczęli tu także jego żona i brat Konstanty.

Znane są dwa petersburskie adresy rodziny Balińskich. Pierwszy z nich to kamienica czynszowa A. A. Annikowa przy ul. Fursztackiej [Фурштатская ул.] 31, drugi to znajdująca się od roku 1881 w posiadaniu Antoniego Balińskiego kamienica czynszowa (ul. Kirocznaja [Кирочная ул.] 16), którą odziedziczył później jego brat Piotr.



Bibliografia:
S. Konopka, Polska bibliografia lekarska dziewiętnastego wieku (1801–1900), t. 1, A–B, Warszawa 1974, s. 138; S. Władyczko, Baliński Jan, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1935, t. 1, s. 237–238 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 14; P. Szarejko, Słownik lekarzy polskich XIX wieku, Warszawa 1995, t. 3, s. 16–19; T. Bilikiewicz, J. Gallus, Psychiatria polska na tle dziejowym, Warszawa 1962; А. Ф. Кони, И. М. Балинский, „Врачебное дело” 1927, nr 7, s. 3; В. П. Осипов, И. М. Балинский в качестве эксперта в Медицинском совете, tamże 1927, nr 23/24. s. 1713–1718; tenże, Психиатрия И. М. Балинского, tamże, 1925, nr 24/26, s. 1861–1865; J. Strojnowski, Biografia Jana Balińskiego, „Archiwum Historii Medycyny” 1965, s. 337–354; Иван Михайлович Балинский, отец русской психиатрии (по воспоминаниям его учеников: И. П. Мержеевского, А. Е. Черемшанского, И. А. Сикорского), „Вопросы нервно-психической медицины”, Киев 1902, t. 7, s. 1–58; Dr Januszkiewicz, Dr. Jan Baliński (wspomnienie pośmiertne), „Życie i Sztuka” dodatek do „Kraju” 1902 nr 12, 22 marca/4 kwietnia, s. 142 i 143 (il.); S. Rudzki, Biogram Jana Balińskiego, „Przegląd Lekarski” 1902, nr 16, s. 247–248; I. Strzemiński, Wspomnienie pośmiertne, „Klinika Lekarska” 1902, nr 5, s. 116–120; Ś. p. Jan Baliński, „Kraj” 1902, nr 11, 15/28 marca, s. 19 (wspomnienie), s. 21 (nekrolog).