Związek Polski Lekarzy i Przyrodników (ZPLiP) / Польский союз врачей и естествоиспытателей, polskie korporacyjne stowarzyszenie naukowe, zrzeszające przedstawicieli różnych dziedzin przyrodniczych.

W 1883 r. studenci fizyki, a przyszłości wybitni uczeni Henryk Merczyng (1860–1916) i Władysław Natanson (1864–1937) założyli w Petersburgu Koło Przyrodnicze [Кружок естествоиспытателей]. W ówczesnych warunkach politycznych nie zdołali go jednak oficjalnie zarejestrować. Inicjatywę powołania stowarzyszenia wzięło na siebie środowisko lekarskie. Pierwsze zrzeszenie tej grupy zawodowej – Koło Lekarzy Polskich (KLP) – powstało 5/18 marca 1901 r. jako filia Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny; jego oficjalną nazwą była Opieka Lekarska. Przekształcenie go w formalne stowarzyszenie naukowe stało się możliwe dopiero po ogłoszeniu 4/17 marca 1906 r. ukazu Mikołaja II (1868–1918) „O tymczasowych przepisach o stowarzyszeniach i związkach” [Временные правила об обществах и союзах], liberalizującego regulacje prawne dotyczące zrzeszeń. Zachęceni manifestem z 17/30 października 1905 r. członkowie KLP już wcześniej odbyli wiele posiedzeń poświęconych utworzeniu samodzielnej organizacji. Zgodnie z projektem statutu miała ona: „1) służyć jako ognisko do łączenia się polskich lekarzy i przyrodników na gruncie wszechstronnego roztrząsania zagadnień odnoszących się do wszystkich gałęzi teoretycznego i stosowanego przyrodoznawstwa, umiejętnej i praktycznej medycyny, a także spraw mających styczność z warunkami narodowymi, zawodowymi i społecznymi bytu lekarzy i przyrodników polskich; 2) rozszerzać wiadomości fizjograficzne, sanitarne i lekarskie w Polsce w ogóle i o polskich działaniach na arenie wiedzy i oświaty w szczególności; 3) badać Polskę i kraje ościenne pod względem historyczno-przyrodniczym, archeologicznym, etnologicznym, sanitarnym i lekarskim; 4) popierać urządzenia rządowe i zabiegi prywatne w rozwiązaniu zagadnień odnoszących się do wszystkich gałęzi umiejętnej i praktycznej medycyny i przyrodoznawstwa; 5) organizować bezpłatną opiekę lekarską dla osób niezamożnych i 6) dążyć do poprawy bytu lekarzy”. Statut nowego stowarzyszenia ZPLiP uchwalono 2/15 maja 1906 r. i przedłożono władzom, które po wprowadzeniu pewnych zmian zatwierdziły go dopiero po upływie roku. Do rejestru petersburskich stowarzyszeń wpisano ZPLiP 15/28 maja 1907 r. Oficjalne grono jego założycieli stanowili: chirurg i ginekolog dr Józef Kazimierz Ziemacki (1856-1925), balneolog i chemik prof. Stanisław Zaleski (1858–1923) oraz położnik i ginekolog dr Mikołaj Strawiński (1846–1907). Wedle słów współzałożyciela i pierwszego członka honorowego stowarzyszenia, znanego bakteriologa Witolda Eugeniusza Orłowskiego (1874–1966) członkiem ZPLiP mógł „być bez różnicy narodowości każdy, kto uznaje ideę polską”. Nowe stowarzyszenie uzyskało zgodę na używanie języka polskiego na posiedzeniach i zjazdach, czego skrupulatnie przestrzegano – jeden z paragrafów statutu brzmiał: „Polski język jest obowiązkowym w łonie związku”.

Pierwsze walne zgromadzenie ZPLiP i wybór jedenastoosobowego zarządu odbyły się 18/31 stycznia 1908 r. Otwierając to posiedzenie, prezes KLP balneolog i fizjolog, profesor uniwersytetów tomskiego i petersburskiego oraz znany działacz polonijny Stanisław Zaleski (1858–1923) powiedział, że ZPLiP „tworzy się jako pierwsza poważna ściśle naukowa i zarazem obywatelsko-społeczna instytucya polska, z szerokim i prawomocnym zakresem działalności”. ZPLiP składał się początkowo z dwóch sekcji (wydziałów) – medycznej i przyrodniczej (zwanej też przyrodoznawczą, przyrodniczo-historyczną, przyrodniczo-doświadczalną, a niekiedy fizyczno-matematyczną). Rok później powołano także sekcję farmaceutyczną, w 1910 r. zaś odontologiczną (stomatologiczną) i techniczną (zwaną też sekcją przyrodoznawstwa stosowanego). Funkcję przewodniczącego Zarządu sprawowali: w latach 1907–1909, 1914 i 1916–1917 S. Zaleski; w latach 1910–1911 psychiatra i neurolog Otton Czeczott (1842–1924); w latach 1912–1913 chirurg i ginekolog J. Ziemacki; w 1915 r. ówczesny profesor Instytutu Inżynierów Komunikacji H. Merczyng. Obok ww. wiceprzewodniczącymi Zarządu (piastującymi obie funkcje wymiennie) byli w różnym okresie także Edmund Chrzanowski, twórca rosyjskiej mykologii Artur Jaczewski (1863–1932), stomatolog (a w odrodzonej Polsce także generał brygady) Franciszek Zwierzchowski (1873–1949), inżynier wojskowy, późniejszy generał major Eugeniusz Kątkowski (1860–1943). Od 1913 r. funkcje wiceprzewodniczących pełnili kierownicy wszystkich pięciu sekcji ZPLiP: medycznej – inż. chemik, kierownik Wydziału Higieny w Cesarskim Instytucie Medycyny Doświadczalnej Szymon Dzierzgowski (1866–1928), dr Mieczysław Zaczek, wenerolog Zdzisław Sowiński (1872–1934), doc. a później prof. Wojskowej Akademii Medycznej okulista Kazimierz Noiszewski (1859–1930) i bakteriolog Adam Huszcza (1875–1959); sekcji fizyczno-matematycznej (przyrodniczej) – H. Merczyng i inż. górnictwa Zygmunt Kotarski; sekcji farmaceutycznej – prowizor E. Chrzanowski i mgr farmacji Witold Boharewicz (1872–1939); sekcji odontologicznej – dentyści Jan Kozłowski (1867–1913), Maurycy Pożarski i Kazimierz Świątecki (ur. 1867), dyrektor prestiżowej Szkoły Stomatologicznej E. Wągl-Świderskiej; sekcji przyrodoznawstwa stosowanego (technicznej) – E. Kątkowski w latach 1910–1912, inż. wojskowy pułkownik S. Rudnicki w latach 1912–1914, Z. Kotarski w latach 1914–1917 i inż. łączności Jan Berkiewicz (1868–1954) w latach 1917–1918.

Członków ZPLiP dzielono na trzy kategorie: rzeczywistych, dożywotnich (stałych) i honorowych; o przyjęciu nowych członków i statutu decydowało walne zgromadzenie. Członkami honorowymi byli wszyscy przewodniczący, wielu kierowników sekcji oraz znani polscy uczeni, posiadający obce obywatelstwa. Członkami zarządu byli w różnych okresach ginekolog i akuszer prof. dr Szczęsny Mikołaj Raczyński, prof. Instytutu Elektrotechnicznego dr matematyki Wiktor Staniewicz (1866–1932), prof. Instytutu Elektrotechnicznego Teofil Friesendorf, balneolog i fizjoterapeuta Zenon Orłowski (1871–1948), doktorzy medycyny lekarz wojskowy i uznany internista Cyprian Zakrzewski (ur. 1856), konsultant Ministerstwa Komunikacji, potem ordynator pierwszego w Rosji szpitala wenerologicznego – Kalińkińskiego [Калинкинская больница] Stanisław Wolański, dr Eugeniusz Marcinkiewicz i W. Kozłowski oraz magister farmacji Antonina Leśniewska (1866–1937). Wszyscy byli przewodniczący stawali się członkami stałymi zarządu. Sprawami organizacyjnymi ZPLiP i jego sekcji zawiadywali sekretarze. Wieloletnim sekretarzem naukowym stowarzyszenia i jego sekcji medycznej był Z. Sowiński; w 1916 r. zastąpił go dr medycyny Bolesław Wilamowski, a następnie A. Huszcza. Funkcję sekretarza administracyjnego pełnili ginekolog i położnik dr Konrad Uliński (1872– po 1917) i pod sam koniec dr A. Ławrynowicz. Skarbnikami byli ginekolog i położnik Aleksander Karnicki (1872–1935) i K. Uliński. Zadania bibliotekarza i archiwisty wypełniali: w latach 1908–1915, pediatra Leon Jastrzębski, a następnie internista i pediatra Stanisław Ostrowski (1868– po 1917).

Do wybuchu I wojny światowej (1914) ZPiLP uchodziło za największą polską organizację w stolicy Rosji – w 1913 r. liczył 520 członków. Dane z roku 1914 wymieniają w ramach poszczególnych sekcji: 150 lekarzy, 30 przyrodników, 200 techników, 22 farmaceutów i 19 dentystów. Stowarzyszenie zrzeszało polskich uczonych z terenów Imperium Rosyjskiego, a także pozostałych ziem historycznej Polski oraz przedstawicieli polskiej diaspory. Jego oficjalnym organem prasowym (co uwidaczniała strona tytułowa czasopisma) był wydawany w Krakowie (zabór austriacki) „Przegląd Lekarski”. Kontakty z kolegami za granicą podtrzymywano również poprzez członkostwo w ogólnopolskich organizacjach i uczestnictwo w wydarzeniach. Działalność ZPLiP opierała się na organizowaniu regularnych (2–3 razy w tygodniu) posiedzeń, połączonych z wykładami i dyskusjami (ogólnymi i w sekcjach) oraz okazyjnych jubileuszy. Wszystkie spotkania odbywały się w „Ognisku Polskim” przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsteina [Рубинштейна ул.] 13. Posiedzenia tradycyjnie dzielono na dwie części: naukową i administracyjną. Każdorazowo otwierała je prelekcja (niekiedy dwie) z następującą po niej dyskusją, po czym przechodzono do bieżących kwestii organizacyjnych. Relacje, zawierające streszczenia wykładów i opinii wyrażonych podczas dyskusji, publikowano w „Dzienniku Petersburskim”. Autorem większości sprawozdań prasowych był Stanisław Szczepanowski.

Po wybuchu I wojny światowej ZPLiP nie tylko nie zawiesił działalności, ale wręcz ją zintensyfikował w związku z napływem do Piotrogrodu uczonych i specjalistów z Warszawy, Krakowa i Lwowa. Podstawowymi zadaniami stowarzyszenia stały się: udzielanie pomocy rannym we własnym szpitalu, szkolenie młodszego personelu medycznego i organizacja pomocy medycznej dla uchodźców. Już we wrześniu 1914 r. staraniem ZPLiP uruchomiono Polski Szpital przy prosp. Kronwerkskim [Кронверкский пр.] 31. W tym okresie na członków stałych stowarzyszenia wybrani zostali m.in. inżynier komunikacji Michał Kierbedź (1854–1932) i wybitny językoznawca Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929). Większą niż dotychczas uwagę poświęcano też bieżącym problemom społeczno-politycznym. Wykłady na tematy polityczne i gospodarcze wygłaszali m.in.: działacz polityczny i gospodarczy Hipolit Gliwic (1878–1943), ekonomista i polityk Władysław Grabski (1874–1938), prawnik i ekonomista Jerzy Kurnatowski (1874–1934), teoretyk i historyk prawa Leon Petrażycki (1867–1931), udzielający się w „Dzienniku Petrogradzkim” Stefan Piekarski, inżynier górnictwa Adolf Wolski (1869–1918) oraz ekonomista, przemysłowiec i polityk Władysław Żukowski (1868–1916).

ZPLiP utrzymywał się ze składek członkowskich i z darowizn; nie były to duże kwoty – w 1914 r. jego kapitał wynosił ok. 9 tys. rub. Dysponował też Funduszem im. Jana Ptaszyckiego w wysokości 7 tys. rub.; z procentów od tej sumy wypłacano stypendium naukowe najlepszemu polskiemu studentowi nad Newą. Wyboru dokonywała komisja pod przewodnictwem J. Żarnowskiego. W latach 1915–1916 stypendium to otrzymywał student matematyki Cesarskiego Uniwersytetu Piotrogrodzkiego Jan Jankowski. Związek uczestniczył też w tworzeniu w Piotrogrodzie Wyższych Kursów Polskich.

Wydarzenia rewolucyjne 1917 r. i wojna domowa nie przerwały formalnego funkcjonowania ZPLiP, choć jego działalność zamarła. Jej wznowienie miało miejsce już w odrodzonej Polsce. Pierwsze powojenne Walne Zgromadzenie odbyło się 3 kwietnia 1921 r., a 21 października tego roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zatwierdziło statut stowarzyszenia. 12 lipca przeprowadzono wybory do Zarządu, który przetrwał do końca istnienia organizacji. W jego skład weszli: Z. Sowiński jako prezes, E. Kątkowski jako wiceprezes i M. Orłowski jako sekretarz; członkami Rady zostali: Stefan Rudzki, Sz. M. Raczyński, Z. Kotarski oraz J. Berkiewicz. ZPLiP pomagał swoim członkom w powrocie do Polski i w podjęciu pracy. Brał również w obronę Polaków prześladowanych przez bolszewików, m.in. więzionego bp. Jana Cieplaka (1857–1926). Domagał się też zwrotu księgozbioru i mienia Szpitala Polskiego (w tej pierwszej sprawie odniósł sukces). Ostatnie Walne Zgromadzenie ZPLiP odbyło się 19 kwietnia 1931 r. Uchwalono wówczas decyzję o samolikwidacji i postanowiono przekazać bibliotekę i archiwum Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie. Uznano bowiem, że dostosowane do warunków petersburskich cele ZPLiP nie mają zastosowania w niepodległej Polsce.

(przekład M. Buchalik)
Hasło po redakcji MCK, wersja oryginalna dostępna tutaj.


Bibliografia:
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 386–388 i wersja rosyjska z 2003 r.; Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978, s. 157–158; W. E. Orłowski, Koło Lekarzy Polaków w Petersburgu (1901–1907), „Archiwum Historii Medycyny” 1964, t. 27, z. 4, s. 385–390; J. Piłatowicz, Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich o 1939 r., t. 2: Słownik polskich stowarzyszeń technicznych i naukowo-technicznych do 1939 r., Warszawa 2005, s. 366–369 („Wydział Techniczny Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników w Petersburgu (Piotrogrodzie)”) (bibliografia); Н. М. Романова, В. В. Михайленко, Национальные общества Санкт-Петербурга. XVIII – XXI вв., Санкт-Петербург 2004; Т. М. Смирнова, Польские общества Санкт-Петербурга: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 110–117; Z. Sowiński, Rzut historyczny na powstanie i działalność „Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników” (przedtem w Petersburgu), „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych” 1931, t. 11, s. 210–217; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 65, 226; J. Zaleski, Ruch naukowy wśród Polaków w Petersburgu w latach ostatnich, w: Nauka polska. Jej potrzeby, organizacja, rozwój. Rocznik Kasy Pomocy dla osób pracujących na polu naukowem imienia doktora Józefa Mianowskiego, t. 2, Warszawa 1919, s. 554–556; S. Zaleski, Nauka polska w Petersburgu, „Świat” 1913, nr 49, s. 13–15; Związek polskich lekarzy i przyrodników w Petersburgu. Słowo wstępne na I. organizacyjnym posiedzeniu d 18/31 stycznia 1908 przez Prof. Dra Stanisława Zaleskiego, „Przegląd Lekarski” 1908, nr 7, s. 88–89.