Żongołłowicz Bronisław / Жонголлович Бронислав Карлoвич (1869–1944), ksiądz katolicki, historyk Kościoła i prawnik, profesor Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD) w Petersburgu, wiceminister w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego RP.

Urodził się 29 listopada 1869 r. (lub 1870) w Datnowie koło Kiejdan (gub. kowieńska, obecnie miasteczko na Litwie [lit. Dotnuva]) jako syn Karola i Antoniny Witort. Szkołę średnią ukończył w Szawlach w 1887 r., po czym wstąpił do Seminarium Duchownego w Kownie. Po czteroletniej nauce i przyjęciu święceń kapłańskich wyjechał do Petersburga, gdzie podjął studia w RzAD. W 1895 r. uzyskał stopień magistra teologii na podstawie dysertacji Dissertatio de nostrae aetatis liberalismo [Rozprawa o współczesnym liberalizmie] oraz О повести Ф. М. Достоевского «Село Степанчиково и егообитатели» [O powieści F. M. Dostojewskiego „Sioło Stiepanczykowo i jego mieszkańcy” (wydana w 1859 r.)]. Po ukończeniu studiów powrócił do Kowna, gdzie został profesorem prawa kanonicznego w tamtejszym Seminarium Duchownym. W latach 1902–1912 i 1914–1915 pełnił także funkcję sekretarza kurii kowieńskiej (znał biegle jęz. litewski). Wykształcenie teologiczne uzupełnił podczas zagranicznych wojaży do Włoch, Francji, Niemiec i Belgii (1912–1914). W latach 1914–1915 był asesorem żmudzkiego konsystorza, ewakuowanego podczas wojny do Smoleńska. W 1915 r. objął obowiązki profesora historii Kościoła i prawa w petersburskiej RzAD, gdzie w 1917 r. uzyskał doktorat z prawa kanonicznego. Wraz z rektorem RzAD Idzim Radziszewskim (1871–1922) opracowywał także podstawy prawne pierwszego katolickiego uniwersytetu na ziemiach polskich – dzisiejszego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL). Był wtedy jednym z najbliższych współpracowników biskupa sufragana mohylewskiego Jana Cieplaka (1857–1926) i arcybiskupa mohylewskiego Edwarda Roppa (1851–1939), których cenił i darzył szacunkiem. Obaj hierarchowie byli przeciwnikami Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, co współgrało z piłsudczykowskimi sympatiami Żongołłowicza.

W 1918 r. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podjął pracę wykładowcy prawa kanonicznego na nowo utworzonym KUL, którego był jednym ze współzałożycieli. Znając jego zdolności organizacyjne, biskup wileński Jerzy Matulewicz (1871–1927) powołał go 28 sierpnia 1919 r. na stanowisko dziekania organizowanego właśnie Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) w Wilnie. 10 stycznia 1922 r. złożył jednak rezygnację na skutek konfliktu z bp. Matulewiczem, dotyczącego kształtu organizacyjnego wydziału, choć w roku akademickim 1923/1924 był jeszcze prodziekanem. Pod pretekstem poszukiwania kadr dla nowo tworzonego wydziału wyjechał wraz z bp. Roppem do Rzymu, gdzie starał się przekonać papieża Benedykta XV (1854–1922) do zaakceptowania polskości Wilna. Jego misja zakończyła się niepowodzeniem, gdyż Watykan nie zajął w sprawie Wileńszczyzny jednoznacznego stanowiska. Po odbiciu z rąk litewskich Wilna w październiku 1920 r. powierzono mu funkcję prorektora uczelni ds. finansowych, którą pełnił do roku 1922. Przez jeden trymestr roku akademickiego 1921/1922 prowadził także wykłady z prawa kanonicznego na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, który pomagał organizować. Uchodził za dobrego wykładowcę, ks. Walerian Meysztowicz (1893–1982) wspominał: „Z kilkuset profesorów, których słuchałem w Petersburgu, w Wiedniu, w Wilnie, w Rzymie, ksiądz Żongołłowicz, ze swoją pełnią i jasnością wykładu – był jednym z nielicznych, których słuchać było warto” (Poszło z dymem. Gawędy o czasach i ludziach, Warszawa 1989, s. 167).

Po przewrocie majowym 1926 r. związał się z sanacją. Jego talenty organizacyjne i pasja polemiczna szybko zwróciły nań uwagę elit rządowych. Szczególnym zaufaniem darzył go marszałek Józef Piłsudski (1867–1935), z którym wielokrotnie odbywał dłuższe rozmowy dotyczące relacji państwo – Kościół. Co rzadkie zwłaszcza wśród absolwentów petersburskiej RzAD, Żongołłowicz przedkładał bowiem dobro państwa nad interes Kościoła i był zdecydowanym zwolennikiem rozdziału Kościoła od państwa. 19 czerwca 1930 r. Aleksander Prystor (1874–1941) zaproponował mu objęcie stanowiska podsekretarza stanu w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Funkcję tę w randze wiceministra sprawował do 30 kwietnia 1936 r., współpracując z kolejnymi ministrami tego resortu: Sławomirem Czerwińskim (1885–1931), Januszem Jędrzejewiczem (1885–1951), Wacławem Jędrzejewiczem (1893–1993), Konstantym Chylińskim (1881–1939) i Wojciechem Świętosławskim (1881–1968). Podlegały mu departamenty szkół wyższych, wyznań religijnych i sztuki oraz archiwów państwowych. W latach 1933–1934, gdy minister J. Jędrzejewicz pełnił również funkcję premiera, Żongołłowicz faktycznie kierował ministerstwem. Miał wpływ na politykę państwa w stosunku do Kościoła katolickiego oraz reformę szkolnictwa wyższego (tzw. jędrzejewiczowską). Choć J. Jędrzejewicz przez wiele lat darzył go zaufaniem, to pozostawił następującą charakterystykę jego osoby: „skryty, nieufny, chytry, bardzo wyrobiony i doświadczony życiowo, o znacznym instynkcie władzy przy zewnętrznych formach zdyscyplinowanego urzędnika…”. Uważał, że jego zastępca był „niepozbawiony zawiści i bardzo ludzkich niechęci, szczególnie do kościelnej hierarchii […], umiał być jednak uczciwym współpracownikiem”. W kuluarach żartował, że „gdy Żongołłowicz odprawia Mszę świętą, to spod ornatu wystaje mu ogon” (W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism, Londyn 1972, s. 125–126). Podobnie oceniał księdza brat ministra W. Jędrzejewicz, który twierdził, że był to „bardzo trudny, uparty Litwin […] zamknięty w sobie, uważny w każdym słowie, zjadliwy i mimo swej duchowej sukienki zajadły wróg naszego episkopatu” (Wspomnienia, oprac. J. Cisek, Wrocław 1993, s. 221–225). Nie brakowało wszakże jednoznacznie pozytywnych ocen jego urzędniczych umiejętności: ten sam J. Jędrzejewicz konkludował w innym miejscu „Był moim uczciwym i rozumnym doradcą”, dla współczesnego zaś historyka Romana Jurkowskiego „w działaniu, obowiązkowości i poświęcenia dla wykonywanej pracy – był ksiądz Bronisław Żongołłowicz wzorem doskonałego urzędnika państwowego wyższego szczebla”.

W latach 1930–1935 Żongołłowicz był także posłem z okręgu lidzkiego na Sejm III kadencji z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Do pracy parlamentarnej jednak się nie przykładał, poświęcając się działalności organizacyjnej w ministerstwie i wykładowej na wileńskim USB, gdzie dojeżdżał przez cały okres pracy ministerialnej. W 1936 r. przeszedł na emeryturę, zamieszkał w Wilnie i zajął się badaniami z zakresu historii Kościoła. W czasie II wojny światowej prowadził wykłady z prawa rzymskiego na tajnych kompletach Uniwersytetu Wileńskiego.

Pozostawił niewiele prac z zakresu prawa i dziejów Kościoła, m.in. Status Ecclesiae in Samogitia [Pozycja Kościoła na Żmudzi] (1903), W sprawie obsadzenia stolic biskupich w zaborze rosyjskim (1868–1883) (Wilno 1923), Śp. Arcybiskup Jan Cieplak (Wilno 1926), Ustrój Uniwersytetu Wileńskiego 1792–1802 (Wilno 1925, wyd. 2: 1929) i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Stefana Batorego w okresie 1919–1929 r. (Wilno 1931). Pisywał też m.in. do „Kwartalnika Teologicznego Wileńskiego” i „Przeglądu Teologicznego”. W latach 1930–1936, jako wiceminister prowadził opublikowane w 2004 r. dzienniki (Dzienniki 1930–1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa 2004), które stanowiły materiał do planowanego „Pamiętnika”.

Zmarł na raka nerek 30 września 1944 r. (na nagrobku data 31 listopada) w Wilnie. Został pochowany na wileńskiej Rossie w kwaterach profesorów USB (sektor 2).

Był odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1929).


Bibliografia:
S. Brzozecki, Żongołłowicz Bronisław, w: Encyklopedia Katolicka, red. E. Gigilewicz, Lublin 2014, t. 20, s. 1606–1607; S. Łoza, Czy wiesz kto kim jest?, Warszawa 1938, s. 855; T. Krahel, Żongołłowicz Bronisław, w: Słownik polskich teologów katolickich 1918–1981, red. L. Grzebień, Warszawa 1983, t. 7, s. 501–503 (bibliografia); L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 253 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; A. Petrani, Prawo kanoniczne w okresie oświecenia oraz w XIX i XX wieku, w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 3, Wiek XIX i XX, Lublin 1976, cz. 1, s. 413–414, 426; M. Jacewicz, Wileńska Rossa, Olsztyn 1993, s. 34–35; G. Karolewicz, Nauczyciele akademiccy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, t. 2, Biogramy, Lublin 1996, s. 244–245; S. Wilk, Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1992; I. Wodzianowska, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu, Lublin 2007, s. 161–162; S. Glaser, Urywki wspomnień, Londyn 1974, s. 11–12; J. Jędrzejewicz, W służbie idei. Fragmenty pamiętnika i pism, Londyn 1972, s. 125–126; W. Jędrzejewicz, Wspomnienia, oprac. J. Cisek, Wrocław 1993, s. 221–225; W. Meysztowicz, Gawędy o czasach i ludziach, Londyn 1986, s. 223–226; D. Zamojska, Wstęp, w: B. Żongołłowicz, Dzienniki 1930–1936, oprac. D. Zamojska, Warszawa 2004, s. XI–XXXIX; R. Jurkowski, „Dzienniki 1930–1936”, Bronisław Żongołłowicz, Warszawa 2004, „Echa Przeszłości” 2005, nr 6, s. 298–305; L. Zasztowt, Bronisław Żongołłowicz Dzienniki 1930–1936…, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 2009, t. 46, s. 182–186.