Traugutt Romuald / Траугутт Ромуальд (1826–1864), podpułkownik armii rosyjskiej, generał i dyktator powstania styczniowego 1863 r.

Urodził się 16 stycznia 1826 r. w Szostakowie na Polesiu (pow. brzeski gub. grodzieńskiej, obecnie Шастакова na Białorusi), w rodzinie Ludwika i Alojzy z Błockich (zm. 1828). Po przedwczesnej śmierci matki jego wychowaniem zajęła się babka, Justyna z Szujskich Błocka, która zamieszkała w domu zięcia w Białej (pow. prużański), a później w Świsłoczy (aktualnie obw. grodzieński na Białorusi), gdzie opiekowała się wnukiem, gdy w 1836 r. wstąpił do drugiej klasy tamtejszego gimnazjum. Naukę ukończył w roku 1842 ze srebrnym medalem i „patentem z prawem na rangę XIV klasy” (tj. rejestratora kolegialnego w służbie cywilnej lub chorążego w służbie wojskowej). W końcu lipca 1843 r. wyjechał do Petersburga, pragnąc wstąpić do Instytutu Inżynierów Komunikacji [Институт инженеров путей сообщения], nie został jednak przyjęty z powodu reorganizacji studiów i przekroczenia granicy wieku. Próbował więc podjąć naukę w Głównej Szkole Inżynierów (GSzI), ale i tu z tych samych powodów nie został dopuszczony do egzaminu.

Pisarz i historyk Nikołaj W. Berg (1823–1884) wspomina w swych Zapiskach, że Traugutt zamieszkał wówczas w przeznaczonej dla przyszłych słuchaczy GSzI bursie prowadzonej przez porucznika 3. batalionu saperów Espera I. Stiepanowa (1810–1879), jednego z oficerów dyżurnych szkoły, który został w roku 1837 odkomenderowany do „konduktorskiej roty” (tj. kompanii podoficerów w korpusie inżynieryjnym, tu: słuchaczy niższych klas). W 1844 r. mieszkanie Stiepanowa znajdowało się w domu Kierejewej w zaułku Baskowa [Басков пер.] 16 niedaleko prosp. Litiejnego, tam też prawdopodobnie prowadził swój „pensjon”. Stiepanow był już wtedy sztabskapitanem oraz wykładowcą statyki (dział mechaniki) i niewykluczone, że to właśnie on podsunął Trauguttowi myśl o wstąpieniu do batalionu saperów, a być może wręcz mu to umożliwił. On sam wyznał po latach, że zdecydował się na takie rozwiązanie, „nie mogąc się lepiej uplasować pomimo mej szczerej pracy i usiłowań”. Według N. Berga koledzy z bursy uważali: „[…] że był spokojny, nieśmiały, zamknięty w sobie i na pozór na wszystko obojętny. Jedynie nie znosił najmniejszego lekceważenia lub ubliżania religii katolickiej, papieżowi, jakiegokolwiek żartu lub naigrawania się z duchownych tego wyznania; wówczas opuszczała go zimna krew i wpadał prawie w wściekłość”. W grudniu 1844 r. Traugutt złożył egzamin „na junkra do saperów” i opuścił niefortunne dla niego miasto.

1 lutego 1845 r. przybył do Żelechowa w gub. lubelskiej Królestwa Polskiego, gdzie przyjęto go „najlepiej” w stacjonującym tam 3. batalionie saperów. Po trzech latach służby w listopadzie 1847 r., wysłany z batalionu w celu złożenia egzaminu na stopień oficerski, powrócił na krótko do Petersburga. Zdawał go zapewne w GSzI, i jak sam pisał „z 6-ciu kolegów egzaminujących się razem ze mną ja otrzymałem najwyższą liczbę kresek i zostałem zaliczonym pierwszym czyli najstarszym spomiędzy nich”. W stolicy Imperium czekał też prawdopodobnie na otrzymany w lutym 1848 r. awans na chorążego [прапорщик]. Zawarł wtedy znajomość ze studiującym nad Newą w latach 1845–1849 i związanym z tajnym kółkiem Zygmunta Sierakowskiego (1827–1863) Wacławem Przybylskim (1828–1872), który w powstaniu styczniowym 1863 r. wszedł w skład jego rządu. Już jako oficer wyruszył w maju 1849 r. z armią feldmarszałka Iwana F. Paskiewicza (1782–1856) tłumić węgierskie powstanie. W październiku tego roku Traugutt powrócił do Królestwa Polskiego. Poznał wówczas w Warszawie córkę jubilera, Annę Emilię Pikel, którą poślubił 25 lipca 1852 r. Wkrótce oboje wyjechali do Dęblina (wówczas Iwangorodu) i tam w lipcu 1853 r. urodziła się ich córka Anna.

W 1853 r. awansował na porucznika oraz otrzymał order św. Anny IV kl. (za kampanię węgierską 1849 r.), a w grudniu wyruszył na wojnę z Turcją. Początkowo jego batalion działał na terenie Wołoszczyzny, Mołdawii i Besarabii, a wiosną 1855 r. wkroczył na Krym. Traugutt wziął bezpośredni udział m.in. w oblężeniu Silistrii i obronie Sewastopola. W lipcu 1856 r. jako adiutant Sztabu Głównego II Armii (południowej) przybył do Odessy. Tu dołączyła doń rodzina, mieszkająca dotąd w Ostrowie (pow. kobryński), majątku blisko spokrewnionych z Trauguttami Szujskich. 26 czerwca 1857 r. – jak pisze Berg, „nie bez pewnych starań” – otrzymał Traugutt awans na sztabskapitana i wkrótce wyjechał do Charkowa, gdzie został skarbnikiem i egzekutorem komisji ds. likwidacji spraw i rachunków sztabu i intendentury byłej II Armii. W 1858 r. sztab II Armii został rozwiązany, a on sam „wraz z innymi spadł z etatu z prawem dwuletniego poboru pensji” i po raz kolejny znalazł się w Petersburgu.

Nad Newę przyjechał jako członek (od września 1857 r.) wspomnianej wyżej komisji. Rok później (2 listopada 1858) pisał z niepokojem do kolegi z batalionu Jana Karskiego, że Komisja ma być wkrótce zamknięta. Zamierzał zwrócić się do naczelnika sztabu generała inspektora wojsk inżynieryjnych, Konstantina P. von Kaufmana (1818–1882), o nowy przydział w Królestwie Polskim. W końcu listopada tego roku urodziła się młodsza córka Trauguttów; z myślą o rodzinie nosił się wówczas z zamiarem poszukiwania pracy w Towarzystwie Rosyjskich Kolei Żelaznych. Ostatecznie, pozostając nadal na etacie batalionów saperskich, rozkazem gen. Kaufmana z 25 stycznia 1859 r. odkomenderowany został jako oficer nadetatowy do Zakładu Techniczno-Galwanicznego (ZT-G [Техническое гальваническое заведение], później Oficerska Szkoła Elektrotechniczna); 1 stycznia tego roku otrzymał również order św. Anny III kl. Utworzony w roku 1857 ZT-G, podlegając sztabowi głównego inspektora wojsk inżynieryjnych, łączył w sobie jednostkę szkoleniową, badawczą i wojskową, a jego podstawowym zadaniem było wdrażanie do celów wojskowych zjawisk wywołanych przez prąd elektryczny.

Odkomenderowani do ZT-G oficerowie musieli znać podstawy fizyki i chemii oraz „w pełni zasługiwać na zaufanie dowództwa”. Traugutt przez dwa lata „pracował po bibliotekach, uczęszczał na wykłady chemii i fizyki profesorów Aleksieja I. Chodniewa [1818–1883] i Emilija Ch. Lentza [1804–1865], robił notaty” (Berg), a w sierpniu 1859 r. polecony przez kierownika ZT-G, generała majora Afanasija N. Wansowicza (1815–1892), został kapitanem. W Petersburgu utrzymywał kontakty ze służącymi w armii rosyjskiej Polakami, m.in. z podpułkownikiem 3. batalionu saperów Telesforem Ostrowińskim (zm. 1859) oraz rodziną pułkownika tegoż batalionu, a następnie generała majora Lwa Ch. Klemensa (zm. 1876). Jak wspominała jego najstarsza córka Anna Korwin-Juszkiewiczowa, prawdopodobnie podczas tego pobytu nad Newą „wykładał strategię wojskową” jednemu z synów Aleksandra II (1818–1881). O ile jest to informacja wiarygodna, jego uczniem był najprawdopodobniej trzeci syn cesarza Władimir Aleksandrowicz (1847–1909), który w dniu urodzin został zaliczony m.in. do Batalionu Saperów Lejb-Gwardii.

W listopadzie 1859 r. umarła ukochana babka Traugutta, w grudniu najmłodsza córka Justyna, a 1 stycznia 1860 r. żona Anna, w końcu zaś w maju tego roku jedyny syn Konrad. Wszyscy mieli być pochowani na nowo otwartym w 1856 r. katolickim cmentarzu Wyborskim (osób tych nie wymienia В. И. Саитов, Петербургский некрополь, Санкт-Петербург 1912–1913, t. 1–4). Zrozpaczony Traugutt musiał zająć się wychowaniem dwóch starszych córek. Według wspomnień jednej z nich sprowadził wówczas z Warszawy Teklę Chodowiecką, „osobę starszą, przyjaciółkę rodziny”, która „uczyła dziewczynki, opiekując się nimi sumiennie”. W marcu 1860 r. otrzymał miesięczny urlop z wojska, który spędził zapewne u mieszkającej w Białej siostry, Alojzy Juszkiewicz. W czerwcu 1860 r. rodzina Trauguttów mieszkała przy prosp. Newskim [Невский пр.] 65 w domu Biezobrazowa pod nr. 18. W tym samym roku umarł właściciel Ostrowa Witalis Szujski, cioteczny dziadek Traugutta, co rok później spowodowało jego wyjazd w sprawach spadkowych na Litwę. Poznał wtedy przyszłą żonę Antoninę z Kościuszków, wnuczkę brata naczelnika insurekcji 1794 r. Tadeusza Kościuszki (1746–1817). „Po zaręczynach wrócił do Petersburga, zabrał dzieci wraz z p. Chodowiecką i na wiosnę powrócił do majątku Białej” (A. Juszkiewiczowa), a po ślubie (13 czerwca 1861?) osiadł w Ostrowie. W 1861 r. wystąpił o dymisję z wojska, z którego został zwolniony z dniem 14 czerwca 1862 r. „wskutek złego stanu zdrowia w stopniu podpułkownika z prawem do noszenia munduru oraz z emerytalną pensją w wymiarze dwóch trzecich poborów służbowych w wysokości rocznej 230 rb. sr.”.

Gdy wybuchło powstanie styczniowe 1863 r., Traugutt gospodarzył w swoim ostrowskim majątku. Jako były oficer armii rosyjskiej doskonale zdawał sobie sprawę z nikłych szans powodzenia tego zrywu, jednak w końcu kwietnia tego roku, sympatyzując raczej ze stronnictwem „białych”, objął w okolicach Kobrynia dowództwo oddziału. W zeznaniach dotyczących działań powstańczych w tym rejonie pojawia się informacja, że 25 kwietnia 1863 r. „zniknął z Kobrynia, rozpuszczając słuchy, że wyjeżdża do Petersburga”. Po rozwiązaniu swojego oddziału w lipcu 1863 r. udał się do Warszawy, a w sierpniu już w randze powstańczego generała (awansowany 15 tegoż miesiąca) jako agent władz narodowych wyjechał do Galicji i Paryża. Po powrocie i po upadku rządu „czerwonych”, a dzięki poparciu „białych” został 17 października 1863 r. prezesem Rządu Narodowego, stając tym samym na czele struktur Tajemnego Państwa Polskiego. Skupiwszy w swoich rękach całą władzę, podejmował energiczne działania umożliwiające kontynuację powstania. Aresztowany nocą z 10 na 11 kwietnia 1864 r. w Warszawie trafił do X Pawilonu Cytadeli. 19 lipca zapadł wyrok skazujący, a 5 sierpnia 1864 r. Traugutt wraz z czterema towarzyszami został stracony przez powieszenie na stokach tejże cytadeli (egzekucji asystował 30-tysięczny tłum). W roku 1916 ustawiono tam krzyż i pamiątkowy głaz, a w roku 1920 nieopodal nich znaleziono pięć czaszek. W wojsku rosyjskim Traugutt służył siedemnaście lat, w powstaniu – kilkanaście miesięcy, ale to właśnie ten krótki czas uczynił zeń bohatera.

Zaraz po śmierci narodziła się legenda Traugutta. We wrześniu 1864 r. wydawane w Szwajcarii emigracyjne pismo „Ojczyzna” zamieściło poświęcone mu nekrologi, w których pisano, iż prowadził „święte” życie. W tym duchu opisywany był we wspomnieniach m.in. Juliana Łukaszewskiego (1835–1906), Walerego Przyborowskiego (1845–1913) czy cytowanego N. W. Berga, a rosnącą legendę umocniła wydana w 1894 r. biografia pióra bliskiego mu Mariana K. Dubieckiego (1838–1926). Jednym z jej krzewicieli był też Józef Piłsudski (1867–1935). W roku 1928 w Świsłoczy stanął pomnik Traugutta. Jego imię nosiły w czasie II wojny światowej jednostki Armii Krajowej i Ludowego Wojska Polskiego. Obecnie jest wysuwany jako kandydat na ołtarze. Jest patronem wielu polskich ulic, szkół i drużyn harcerskich.

Z pierwszego małżeństwa z Anną Emilią Pikel (ok. 1831–1860) miał córki: Annę Innocentę (ur. 1853), zamężną Korwin Juszkiewicz, Alojzę (ur. 1857) oraz bliźnięta – syna Konrada (1859–1860) i córkę Justynę (ur. i zm. 1859). Z drugiego małżeństwa z Antoniną Kościuszkówną (zm. 6 października 1906): syna Romana (zm. 1862/1863, pochowany z matką w Kobryniu). Antonina wyszła ponownie za Franciszka Mickiewicza.


Bibliografia:
Н. Цылов, Описание улиц С.-Петербурга и фамилий домовладельцев к 1863 году, Санкт-Петербург 1862; K. M. Нистрем, Адрес-календарь санктпетербургских жителей, составленный по официальным документам и сведениям, Санкт-Петербург 1844, t. 1–3; Список подполковникам по старшинству, Санкт-Петербург 1855; Список генералам по старшинству, Санкт-Петербург 1857; J. Stefański, Romuald Traugutt (1826–1864), w: Wybitni Polacy XIX wieku. Leksykon biograficzny, red. T. Gąsowski, Kraków 1998; Zapis wykładu prof. J. Zdrady 22.10.2014 r. w Krakowie, http://www.wykop.pl/link/2211206/romuald-traugutt-dyktatorem-powstania-styczniowego-prof-jerzy-zdrada/ [dostęp: 8 V 2016]; В. А. Дьяков, Деятели русского и польского освободительного движения в царской армии, Москва 1967; M. Dubiecki, Romuald Traugutt i jego dyktatura podczas powstania styczniowego 1863–1864, Poznań 1924 wyd. 5 popr.; J. Jarzębowski, Traugutt, Warszawa 1938; J. Rusin, Człowiek świętego imienia: legenda Traugutta w piśmiennictwie polskim XIX i XX wieku, Rzeszów 2002; W. Kluz, Dyktator Romuald Traugutt, Kraków 1982 (bibliografia); И. С. Миллер, „Ромуальд Траугутт”, w: За нашу и вашу свободу. Герои 1863 года, Москва 1964; И. Михаевич, Мятежный генерал, Минск 2007; S. Pomarański, Wojskowa służba Traugutta, Warszawa 1929; J. Zdrada, Traugutt – ziemianin, w: O polskich elitach raz jeszcze, Warszawa 2007; M. Berg, Zapiski o polskich spiskach i powstaniach, Warszawa 1906; J. Jarzębowski, Traugutt. Dokumenty, listy, wspomnienia, wypisy, Londyn 1970; М. С. Максимовский, Исторический очерк развития Главного инженерного училища 1819–1869, Санкт-Петербург 1869; Proces Romualda Traugutta i członków Rządu Narodowego. Akta audytoriatu polowego z lat 1863/1864, red. E. Halicz, Warszawa 1960, t. 1–4; Pamiętnik Romualda Traugutta, oprac. R. Bender, „Więź” 1976, nr 3.

Traugutt Romuald / Траугутт Ромуальд (1826–1864), podpułkownik armii rosyjskiej, generał i dyktator powstania styczniowego 1863 r. Urodził się 16 stycznia 1826 r. w Szostakowie na Polesiu (pow. brzeski gub. grodzieńskiej, obecnie Шастакова na Białorusi), w rodzinie Ludwika i Alojzy z Błockich (zm. 1828). Po przedwczesnej śmierci matki jego wychowaniem zajęła się babka, Justyna z Szujskich Błocka, która zamieszkała w domu zięcia w Białej (pow. prużański), a później w Świsłoczy (aktualnie obw. grodzieński na Białorusi), gdzie opiekowała się wnukiem, gdy w 1836 r. wstąpił do drugiej klasy tamtejszego gimnazjum. Naukę ukończył w roku 1842 ze srebrnym medalem i „patentem z prawem na rangę XIV klasy” (tj. rejestratora kolegialnego w służbie cywilnej lub chorążego w służbie wojskowej). W końcu lipca 1843 r. wyjechał do Petersburga, pragnąc wstąpić do Instytutu Inżynierów Komunikacji [Институт инженеров путей сообщения], nie został jednak przyjęty z powodu reorganizacji studiów i przekroczenia granicy wieku. Próbował więc podjąć naukę w Głównej Szkole Inżynierów (GSzI), ale i tu z tych samych powodów nie został dopuszczony do egzaminu. Pisarz i historyk Nikołaj W. Berg (1823–1884) wspomina w swych Zapiskach, że Traugutt zamieszkał wówczas w przeznaczonej dla przyszłych słuchaczy GSzI bursie prowadzonej przez porucznika 3. batalionu saperów Espera I. Stiepanowa (1810–1879), jednego z oficerów dyżurnych szkoły, który został w roku 1837 odkomenderowany do „konduktorskiej roty” (tj. kompanii podoficerów w korpusie inżynieryjnym, tu: słuchaczy niższych klas). W 1844 r. mieszkanie Stiepanowa znajdowało się w domu Kierejewej w zaułku Baskowa [Басков пер.] 16 niedaleko prosp. Litiejnego, tam też prawdopodobnie prowadził swój „pensjon”. Stiepanow był już wtedy sztabskapitanem oraz wykładowcą statyki (dział mechaniki) i niewykluczone, że to właśnie on podsunął Trauguttowi myśl o wstąpieniu do batalionu saperów, a być może wręcz mu to umożliwił. On sam wyznał po latach, że zdecydował się na takie rozwiązanie, „nie mogąc się lepiej uplasować pomimo mej szczerej pracy i usiłowań”. Według N. Berga koledzy z bursy uważali: „[…] że był spokojny, nieśmiały, zamknięty w sobie i na pozór na wszystko obojętny. Jedynie nie znosił najmniejszego lekceważenia lub ubliżania religii katolickiej, papieżowi, jakiegokolwiek żartu lub naigrawania się z duchownych tego wyznania; wówczas opuszczała go zimna krew i wpadał prawie w wściekłość”. W grudniu 1844 r. Traugutt złożył egzamin „na junkra do saperów” i opuścił niefortunne dla niego miasto. 1 lutego 1845 r. przybył do Żelechowa w gub. lubelskiej Królestwa Polskiego, gdzie przyjęto go „najlepiej” w stacjonującym tam 3. batalionie saperów. Po trzech latach służby w listopadzie 1847 r., wysłany z batalionu w celu złożenia egzaminu na stopień oficerski, powrócił na krótko do Petersburga. Zdawał go zapewne w GSzI, i jak sam pisał „z 6-ciu kolegów egzaminujących się razem ze mną ja otrzymałem najwyższą liczbę kresek i zostałem zaliczonym pierwszym czyli najstarszym spomiędzy nich”. W stolicy Imperium czekał też prawdopodobnie na otrzymany w lutym 1848 r. awans na chorążego [прапорщик]. Zawarł wtedy znajomość ze studiującym nad Newą w latach 1845–1849 i związanym z tajnym kółkiem Zygmunta Sierakowskiego (1827–1863) Wacławem Przybylskim (1828–1872), który w powstaniu styczniowym 1863 r. wszedł w skład jego rządu. Już jako oficer wyruszył w maju 1849 r. z armią feldmarszałka Iwana F. Paskiewicza (1782–1856) tłumić węgierskie powstanie. W październiku tego roku Traugutt powrócił do Królestwa Polskiego. Poznał wówczas w Warszawie córkę jubilera, Annę Emilię Pikel, którą poślubił 25 lipca 1852 r. Wkrótce oboje wyjechali do Dęblina (wówczas Iwangorodu) i tam w lipcu 1853 r. urodziła się ich córka Anna. W 1853 r. awansował na porucznika oraz otrzymał order św. Anny IV kl. (za kampanię węgierską 1849 r.), a w grudniu wyruszył na wojnę z Turcją. Początkowo jego batalion działał na terenie Wołoszczyzny, Mołdawii i Besarabii, a wiosną 1855 r. wkroczył na Krym. Traugutt wziął bezpośredni udział m.in. w oblężeniu Silistrii i obronie Sewastopola. W lipcu 1856 r. jako adiutant Sztabu Głównego II Armii (południowej) przybył do Odessy. Tu dołączyła doń rodzina, mieszkająca dotąd w Ostrowie (pow. kobryński), majątku blisko spokrewnionych z Trauguttami Szujskich. 26 czerwca 1857 r. – jak pisze Berg, „nie bez pewnych starań” – otrzymał Traugutt awans na sztabskapitana i wkrótce wyjechał do Charkowa, gdzie został skarbnikiem i egzekutorem komisji ds. likwidacji spraw i rachunków sztabu i intendentury byłej II Armii. W 1858 r. sztab II Armii został rozwiązany, a on sam „wraz z innymi spadł z etatu z prawem dwuletniego poboru pensji” i po raz kolejny znalazł się w Petersburgu.Nad Newę przyjechał jako członek (od września 1857 r.) wspomnianej wyżej komisji. Rok później (2 listopada 1858) pisał z niepokojem do kolegi z batalionu Jana Karskiego, że Komisja ma być wkrótce zamknięta. Zamierzał zwrócić się do naczelnika sztabu generała inspektora wojsk inżynieryjnych, Konstantina P. von Kaufmana (1818–1882), o nowy przydział w Królestwie Polskim. W końcu listopada tego roku urodziła się młodsza córka Trauguttów; z myślą o rodzinie nosił się wówczas z zamiarem poszukiwania pracy w Towarzystwie Rosyjskich Kolei Żelaznych. Ostatecznie, pozostając nadal na etacie batalionów saperskich, rozkazem gen. Kaufmana z 25 stycznia 1859 r. odkomenderowany został jako oficer nadetatowy do Zakładu Techniczno-Galwanicznego (ZT-G [Техническое гальваническое заведение], później Oficerska Szkoła Elektrotechniczna); 1 stycznia tego roku otrzymał również order św. Anny III kl. Utworzony w roku 1857 ZT-G, podlegając sztabowi głównego inspektora wojsk inżynieryjnych, łączył w sobie jednostkę szkoleniową, badawczą i wojskową, a jego podstawowym zadaniem było wdrażanie do celów wojskowych zjawisk wywołanych przez prąd elektryczny. Odkomenderowani do ZT-G oficerowie musieli znać podstawy fizyki i chemii oraz „w pełni zasługiwać na zaufanie dowództwa”. Traugutt przez dwa lata „pracował po bibliotekach, uczęszczał na wykłady chemii i fizyki profesorów Aleksieja I. Chodniewa [1818–1883] i Emilija Ch. Lentza [1804–1865], robił notaty” (Berg), a w sierpniu 1859 r. polecony przez kierownika ZT-G, generała majora Afanasija N. Wansowicza (1815–1892), został kapitanem. W Petersburgu utrzymywał kontakty ze służącymi w armii rosyjskiej Polakami, m.in. z podpułkownikiem 3. batalionu saperów Telesforem Ostrowińskim (zm. 1859) oraz rodziną pułkownika tegoż batalionu, a następnie generała majora Lwa Ch. Klemensa (zm. 1876). Jak wspominała jego najstarsza córka Anna Korwin-Juszkiewiczowa, prawdopodobnie podczas tego pobytu nad Newą „wykładał strategię wojskową” jednemu z synów Aleksandra II (1818–1881). O ile jest to informacja wiarygodna, jego uczniem był najprawdopodobniej trzeci syn cesarza Władimir Aleksandrowicz (1847–1909), który w dniu urodzin został zaliczony m.in. do Batalionu Saperów Lejb-Gwardii. W listopadzie 1859 r. umarła ukochana babka Traugutta, w grudniu najmłodsza córka Justyna, a 1 stycznia 1860 r. żona Anna, w końcu zaś w maju tego roku jedyny syn Konrad. Wszyscy mieli być pochowani na nowo otwartym w 1856 r. katolickim cmentarzu Wyborskim (osób tych nie wymienia В. И. Саитов, Петербургский некрополь, Санкт-Петербург 1912–1913, t. 1–4). Zrozpaczony Traugutt musiał zająć się wychowaniem dwóch starszych córek. Według wspomnień jednej z nich sprowadził wówczas z Warszawy Teklę Chodowiecką, „osobę starszą, przyjaciółkę rodziny”, która „uczyła dziewczynki, opiekując się nimi sumiennie”. W marcu 1860 r. otrzymał miesięczny urlop z wojska, który spędził zapewne u mieszkającej w Białej siostry, Alojzy Juszkiewicz. W czerwcu 1860 r. rodzina Trauguttów mieszkała przy prosp. Newskim [Невский пр.] 65 w domu Biezobrazowa pod nr. 18. W tym samym roku umarł właściciel Ostrowa Witalis Szujski, cioteczny dziadek Traugutta, co rok później spowodowało jego wyjazd w sprawach spadkowych na Litwę. Poznał wtedy przyszłą żonę Antoninę z Kościuszków, wnuczkę brata naczelnika insurekcji 1794 r. Tadeusza Kościuszki (1746–1817). „Po zaręczynach wrócił do Petersburga, zabrał dzieci wraz z p. Chodowiecką i na wiosnę powrócił do majątku Białej” (A. Juszkiewiczowa), a po ślubie (13 czerwca 1861?) osiadł w Ostrowie. W 1861 r. wystąpił o dymisję z wojska, z którego został zwolniony z dniem 14 czerwca 1862 r. „wskutek złego stanu zdrowia w stopniu podpułkownika z prawem do noszenia munduru oraz z emerytalną pensją w wymiarze dwóch trzecich poborów służbowych w wysokości rocznej 230 rb. sr.”. Gdy wybuchło powstanie styczniowe 1863 r., Traugutt gospodarzył w swoim ostrowskim majątku. Jako były oficer armii rosyjskiej doskonale zdawał sobie sprawę z nikłych szans powodzenia tego zrywu, jednak w końcu kwietnia tego roku, sympatyzując raczej ze stronnictwem „białych”, objął w okolicach Kobrynia dowództwo oddziału. W zeznaniach dotyczących działań powstańczych w tym rejonie pojawia się informacja, że 25 kwietnia 1863 r. „zniknął z Kobrynia, rozpuszczając słuchy, że wyjeżdża do Petersburga”. Po rozwiązaniu swojego oddziału w lipcu 1863 r. udał się do Warszawy, a w sierpniu już w randze powstańczego generała (awansowany 15 tegoż miesiąca) jako agent władz narodowych wyjechał do Galicji i Paryża. Po powrocie i po upadku rządu „czerwonych”, a dzięki poparciu „białych” został 17 października 1863 r. prezesem Rządu Narodowego, stając tym samym na czele struktur Tajemnego Państwa Polskiego. Skupiwszy w swoich rękach całą władzę, podejmował energiczne działania umożliwiające kontynuację powstania. Aresztowany nocą z 10 na 11 kwietnia 1864 r. w Warszawie trafił do X Pawilonu Cytadeli. 19 lipca zapadł wyrok skazujący, a 5 sierpnia 1864 r. Traugutt wraz z czterema towarzyszami został stracony przez powieszenie na stokach tejże cytadeli (egzekucji asystował 30-tysięczny tłum). W roku 1916 ustawiono tam krzyż i pamiątkowy głaz, a w roku 1920 nieopodal nich znaleziono pięć czaszek. W wojsku rosyjskim Traugutt służył siedemnaście lat, w powstaniu – kilkanaście miesięcy, ale to właśnie ten krótki czas uczynił zeń bohatera. Zaraz po śmierci narodziła się legenda Traugutta. We wrześniu 1864 r. wydawane w Szwajcarii emigracyjne pismo „Ojczyzna” zamieściło poświęcone mu nekrologi, w których pisano, iż prowadził „święte” życie. W tym duchu opisywany był we wspomnieniach m.in. Juliana Łukaszewskiego (1835–1906), Walerego Przyborowskiego (1845–1913) czy cytowanego N. W. Berga, a rosnącą legendę umocniła wydana w 1894 r. biografia pióra bliskiego mu Mariana K. Dubieckiego (1838–1926). Jednym z jej krzewicieli był też Józef Piłsudski (1867–1935). W roku 1928 w Świsłoczy stanął pomnik Traugutta. Jego imię nosiły w czasie II wojny światowej jednostki Armii Krajowej i Ludowego Wojska Polskiego. Obecnie jest wysuwany jako kandydat na ołtarze. Jest patronem wielu polskich ulic, szkół i drużyn harcerskich.Z pierwszego małżeństwa z Anną Emilią Pikel (ok. 1831–1860) miał córki: Annę Innocentę (ur. 1853), zamężną Korwin Juszkiewicz, Alojzę (ur. 1857) oraz bliźnięta – syna Konrada (1859–1860) i córkę Justynę (ur. i zm. 1859). Z drugiego małżeństwa z Antoniną Kościuszkówną (zm. 6 października 1906): syna Romana (zm. 1862/1863, pochowany z matką w Kobryniu). Antonina wyszła ponownie za Franciszka Mickiewicza.