Towarzystwo Popierania Polskiego Teatru Ludowego (TPPTL) / Общество Поощрения Польского народного театра, utworzone w 1915 r. stowarzyszenie, inicjujące powstanie oraz sprawujące pieczę nad działającym w Piotrogrodzie Polskim Teatrem Ludowym (PTL).

Myśl posiadania w Petersburgu stałego polskiego teatru towarzyszyła działaczom nadnewskiej Polonii od dawna, pomimo nienajlepszych doświadczeń z funkcjonowania w rosyjskiej stolicy polskiej sceny w latach 80. i 90. XIX w. Zamysł powołania do życia stałego zespołu teatralnego urzeczywistnił się dzięki inicjatywie inż. Władysława Matuszewskiego (1882–1942), działacza PPS-Lewicy zaangażowanego w rozwijanie aktywności klubu robotniczego „Promień”. Korzystając z przychylności redakcji „Dziennika Petrogradzkiego” (DP), zaapelował on w kwietniu 1915 r. na jego łamach o powołanie do życia PTL. Wezwanie to spotkało się z żywym odzewem i sprowokowało dyskusję dotyczącą charakteru nowej placówki kulturalnej. W zgodnej opinii dyskutantów swój przekaz kierować miała przede wszystkim do szerokich warstw pracujących, najbardziej podatnych na zatracenie polskości. „Potrzeba powstania podobnej instytucji jest oczywista i niewymagająca argumentacji, a rękojmią powodzenia są liczne rzesze ludu polskiego rozsianego jak piasek, jak pył po rozległych krańcach Petrogradu i jego okolic i stale łaknącego słowa ojczystego i dźwięków lutni polskiej” – oznajmili organizatorzy przedsięwzięcia (DP 1915, nr 1486, s. 5). Jeszcze dobitniej główne zadanie nowej sceny przedstawiał Władysław Klott (zm. 1921), reżyser działającego przy „Ognisku Polskim” Kółka Dramatycznego: „Każde przedstawienie – pisał – to zmaganie się ducha polskiego z wiecznie czyhającem żądłem asymilacji” (DP nr 1483, s. 3).

Zebranie organizacyjne PTL odbyło się 24 maja/6 czerwca w lokalu „Ogniska Polskiego” przy ul. Troickiej [Троицкая ул.] (obecnie ul. Rubinsztejna [Рубинштейна ул.] 13. Przewodniczył mu nestor Polonii piotrogrodzkiej balneolog i chemik prof. Stanisław Zaleski (1858–1923), sekretarzował natomiast W. Klott. Uczestnicy posiedzenia przychylili się do sugestii W. Matuszewskiego, opowiadającego się za utworzeniem nowej struktury (niezależnej od dotychczas istniejących organizacji), która wzięłaby na siebie ciężar obsługi prawno-administracyjnej i finansowej – TPPTL. Wtedy też zaprezentowano wizję zrzeszenia jako zarządzanej demokratycznie instytucji jednoczącej inteligencję z masami pracującymi. Pomysłodawca wyjaśniał, że „Dla pierwszych [tj. miłośników sceny] Teatr Ludowy jest wyjściem na szeroką drogę wdzięcznej pracy artystycznej przez udzielanie się warstwom ludowym, łaknącym słowa ojczystego, dla drugich [tj. ludu] – szerszy, bardziej dostępny i ponętny środek do pracy nad zachowaniem mowy ojczystej, kultury narodowej i tradycji rodzimej” (DP 1915, nr 1494, s. 3).

Oficjalna rejestracja stowarzyszenia nastąpiła 22 września/5 października. Formalnie wystąpili o nią: inny z polonijnych patriarchów gen. Aleksander Babiański (1853–1931), W. Klott, uznana pianistka i działaczka społeczna Lucyna Robowska (1876–1957) oraz handlowiec i aktywny społecznik Adam Smoliński (1868 – po 1942). Według statutu TPPTL miało sprzyjać rozwojowi polskiej sztuki scenicznej, teatralnej i muzykalno-wokalnej, a także dążyć do podniesienia poziomu estetycznego piotrogrodzkiej społeczności. W celu realizacji tych zadań otrzymało ono pozwolenie organizowania w swoim lokalu publicznych przedstawień i koncertów, wieczorków muzycznych, literackich i tanecznych oraz wykładów i deklamacji. Ponadto mogło sponsorować i wspierać pod względem artystycznym przedsięwzięcia wchodzące w zakres działalności statutowej. Szczególnie cenne uprawnienia dotyczyły upowszechniania polskiego dziedzictwa kulturowego. Po pierwsze więc, TPPTL mogło ogłaszać konkursy i przyznawać nagrody za najlepszą realizację sceniczną i scenografię. Po drugie, otrzymało zgodę na prowadzenie działalności wydawniczej, a ściślej: na wydawanie w jęz. polskim utworów scenicznych, zarówno rodzimych, jak i przekładów literatury obcej. Uzyskało również prawo utworzenia biblioteki i czytelni, włącznie z możliwością prenumeraty gazet i czasopism. Statut wymieniał kilka źródeł finansowania stowarzyszenia: składki członkowskie, opłaty za wejście na organizowane imprezy i zbiórki podczas nich, ofiary i zapisy testamentowe, procenty od kapitału, dochody z udostępniania własności ruchomej i nieruchomej TPPTL i z jego wydawnictw oraz honoraria za wykorzystanie dzieł sztuki scenicznej będących własnością towarzystwa. O ścisłych związkach z robotniczym „Promieniem” świadczył zapis o przekazaniu klubowi majątku TPPTL po jego ewentualnym rozwiązaniu.

Członkostwo w TPPTL nie było obwarowane żadnymi zapisami. W jego pracach mogli uczestniczyć wszyscy chętni, niezależnie od płci, pozycji społecznej i przynależności narodowościowej. Statut rozróżniał kilka kategorii członków – rzeczywistych, opłacających składkę w wysokości 5 rub. rocznie z prawem wnoszenia kwartalnych rat, założycieli i dożywotnich wnoszących jednorazową wpłatę w wysokości 100 rub., honorowych, którzy nie płacili składek, oraz popierających, uiszczających jednorazową wpłatę 25 rub. Niezależnie od kategorii wszyscy członkowie byli równoprawni. Oznaczało to, że mogą uczestniczyć w zebraniach z prawem głosu, korzystać z biblioteki i czytelni bez dodatkowej opłaty oraz korzystać ze zniżek na imprezy organizowane przez TPPTL. Organami stowarzyszenia były Walne Zgromadzenie, Zarząd i Komisja Rewizyjna. Z wyjątkiem sytuacji nadzwyczajnych Walne Zgromadzenie zwoływano raz w roku, w marcu. Podlegało ono protokołowaniu. W większości spraw decyzje podejmowano zwykłą większością głosów. Ciężar bieżącej działalności spoczywał na dwunastoosobowym Zarządzie. Czuwał on m.in. nad repertuarem, prowadził rozmowy z antreprenerami, reżyserami, dyrygentami, odpowiadał też za logistyczną i techniczną stronę funkcjonowania PTL. Pieczę nad funkcjonowaniem TPPTL sprawowała natomiast trzyosobowa Komisja Rewizyjna. Liczebność stowarzyszenia w poszczególnych okresach istnienia nie jest znana. Wiadomo, że pod koniec 1916 r. liczyło ono co najmniej 260 członków.

Szczególnie uroczysty charakter miało pierwsze Walne Zgromadzenie informacyjno-inauguracyjne, które odbyło się w lokalu „Ogniska Polskiego” 15/28 listopada 1915 r. Uczestniczyli w nim przedstawiciele piotrogrodzkich organizacji polskich, a także liczni sympatycy. Na posiedzeniu wygłoszono cztery referaty: Podstawy ideowe Teatru Ludowego (W. Matuszewski), Repertuar polskich teatrów ludowych (W. Klott), Dotychczasowa działalność Polskiego Teatru Ludowego w Petrogradzie (M. Snarski), Charakter organizacji Polskiego Teatru Ludowego (R. Żurkowski). Nakreślony w nich profil PTL ściśle korespondował z koncepcją sformułowaną przed powstaniem stowarzyszenia. Ideami przewodnimi teatru (podzielonego na trzy sekcje: dramatyczną, muzyczną i chóralną), wedle jego twórców, winny były być ludowość, demokratyzm i kultura. Propagowaniu tych wartości miał służyć odpowiednio dobrany repertuar, kładący nacisk na „kult ducha narodowego, uczucia patriotyczne, miłość dla kraju i poczucie piękna swojskiego”. Twórcy nowej polskiej sceny zamierzali przeplatać ambitne sztuki spektaklami komediowymi. Planowali także wystawiać autorów współczesnych, świadomie odcinając się od „kultywującej zwietrzałe komunały” (DP 1915, nr 1646, s. 3–4) sztuki masowej. Tym samym nie ukrywali, że ambicją PTL jest kształtowanie nowoczesnej świadomości mas ludowych, łączącej przywiązanie do polskości z obroną podmiotowości robotników. Tak zarysowane intencje oraz lewicowa proweniencja założycieli TPPTL separowała to środowisko od tradycjonalistycznej części stołecznej Polonii.

Najaktywniejsi działacze TPPTL stanowili niewielką grupę. W rezultacie przeprowadzonych wiosną 1916 r. wyborów na jego czele stanęli: wybitny lingwista prof. Jan Niecisław Baudouin de Courtenay (1845–1929) jako prezes, L. Robowska jako wiceprezes, W. Matuszewski, działacz ruchu robotniczego i nauczycielskiego, członek SDKPiL Bernard Mandelbaum-Drzewiecki (1888–1953), M. Snarski, W. Klott, A. Ciechański, inż. W. Fidel, przemysłowiec F. Mieszkowski, dyrektor biura technicznego, a prywatnie mąż pianistki Andrzej Robowski (1868–1936), artysta-malarz Józef Karczewski. Do komisji rewizyjnej zostali wybrani: A. Smoliński, związany z przemysłem olejowym, a w II RP działacz gospodarczy i polityczny; inż. Józef Ziabicki (1871–1958), działacz PPS-Lewicy inż.-chemik; dyrektor w fabryce braci Leontiejewów Stefan Filipkowski. Wiosną 1916 r. przy TPPTL powstało też Koło Artystyczne z odrębnym zarządem, w którego skład weszli: W. Matuszewski, H. Statkiewicz, S. Woźnicki, W. Flejerówna, organizator ruchu harcerskiego i działacz chrześcijańsko-demokratyczny Wacław Bitner (1893–1981), J. Karczewski oraz student piotrogrodzkiego Konserwatorium, a w przyszłości znany skrzypek Tadeusz Ochlewski (1894–1975).

Powołanie do istnienia TPPTL było z jednej strony odpowiedzią polskiej inteligencji na rosnące potrzeby licznych przedstawicieli niższych warstw społecznych zamieszkujących Petersburg/Piotrogród; z drugiej – miało przeciwdziałać utracie przez nich tożsamości narodowej. Katalizatorem powstania nowej polskiej instytucji kulturalnej nad Newą był napływ przesiedleńców na skutek tzw. ewakuacji Królestwa Polskiego w 1915 r. Popularność teatru ludowego wśród masowego odbiorcy świadczyła o tym, że wypełniał on ważną lukę w życiu stołecznej Polonii, nawet jeśli nie zdołał wznieść się dużo wyżej ponad poziom reprezentowany przez funkcjonujące przy najważniejszych polskich placówkach dobroczynno-oświatowych zespoły amatorskie.

Początkowo sekretariat TPPTL mieścił się w kamienicy czynszowej przy ul. Podolskiej [Подольская ул.] 19, m. 7, pod koniec 1916 r. został przeniesiony do lokalu przy ul. Nadieżdinskiej [Надеждинская ул.] (obecnie ul. Majakowskiego [Маяковского ул.]) 1, m. 117. Ostatnie prasowe ślady działalności teatru datują się na początek 1918 r. Nie jest znana dokładna data zakończenia działalności przez TPPTL.



Bibliografia:
Т. М. Смирнова, Польские общества в Санкт-Петербурге: конец XIX – начало XX века, Санкт-Петербург 2013, s. 145–150; I. Spustek, Polacy w Piotrogrodzie 1914–1917, Warszawa 1966, s. 279–287; Устав Общества Поощрения Польского Народного Театра в Петрограде, Петроград 1915; Wł. M., O stały Teatr Polski w Petrogradzie, „Dziennik Petrogradzki” 1915, nr 1453, s. 4; T. H., O stały teatr polski nad Newą, tamże, nr 1465, s. 3; St. M., W sprawie stałego teatru polskiego w Petrogradzie, tamże, nr 1467, s. 3; R. Ż., W sprawie teatru stałego w Petrogradzie, tamże, nr 1471, s. 4; W. Matuszewski, O nową placówkę kulturalną w Petrogradzie, tamże, nr 1472, s. 2; Wł. M., O Polski Teatr Ludowy w Petrogradzie, tamże, nr 1483, s. 3, O stały teatr, tamże, nr 1486, s. 5; W. Mirski, O polski Teatr Ludowy w Petrogradzie, tamże, nr 1490, s. 3; W. Mirski, Zebranie organizacyjne w sprawie Polskiego Teatru Ludowego, tamże, nr 1494, s. 3; Z., Towarzystwo Polskiego Teatru Ludowego w Petrogradzie, tamże, nr 1606, s. 4; Polski Teatr Ludowy. Sprawozdanie z walnego zgromadzenia informacyjno-inauguracyjnego, tamże, nr 1645, s. 3–4; Polski Teatr Ludowy, tamże, nr 1646, s. 3–4.