Nencki Wilhelm Marceli / Ненцкий Марцеллий Вильгельмович (1847–1901), światowej sławy chemik i lekarz fizjolog, współtwórca nowoczesnej chemii fizjologicznej (biochemii), wieloletni kierownik zakładu chemii petersburskiego Instytutu Medycyny Eksperymentalnej.

Przyszedł na świat 15 stycznia 1847 r. w Boczkach w Królestwie Polskim (pow. łęczycki gub. kaliskiej). Ojciec Wilhelm (1795–1859), średniozamożny ziemianin, był właścicielem wzorowo prowadzonych majątków Sikucin i Kobyla Miejska (pow. sieradzki gub. kaliskiej) oraz nabytych w 1841 r. Boczek. Wraz z żoną Katarzyną z Serwaczyńskich (1809–1864), z którą doczekał się siedmiorga dzieci, tworzyli pomimo różnic wyznaniowych (ewangelik i katoliczka) zgodne małżeństwo, wychowując potomstwo w wierze katolickiej. Miał czterech braci i dwie siostry. Z braci najstarszy Adam (1844–1907) został prawnikiem, Leon Piotr (1848–1904) był chemikiem i lekarzem bakteriologiem oraz znanym propagatorem higieny społecznej (Nencki był na Uniwersytecie Berneńskim promotorem jego pracy dyplomowej), a dwaj pozostali zajęli się gospodarstwem. Z sióstr Eleonora (1835–1887) była zamężna z Romanem Falęckim.

Młody Nencki pierwsze nauki pobierał wraz z rodzeństwem w domu. Dobrze wyedukowani rodzice kładli duży nacisk na wszechstronność wykształcenia dzieci. Kiedy Nencki osiągnął wiek dziewięciu lat, został wysłany do rządowego gimnazjum klasycznego w Piotrkowie Trybunalskim. Naukę ukończył w pamiętnym 1863 r. Wraz z bratem Adamem oraz kilkoma szkolnymi kolegami wstąpił do oddziału powstańczego, którym wiosną–latem 1863 r. dowodził Józef Oxiński (1840–1908). Upadek powstania i fala carskich represji zmusiły go jednak do emigracji. Udał się wówczas do Krakowa, gdzie wstąpił na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego (UJ). Petersburg domagał się jednak od Wiednia stanowczych kroków wobec uchodźców z Królestwa Polskiego, skutkiem czego wiosną 1864 r. władze policyjne zmusiły Nenckiego do opuszczenia podwawelskiego grodu.

Zdecydował się wtedy na wyjazd do Drezna, gdzie otoczył go opieką przyjaciel rodziny, pisarz Józef Ignacy Kraszewski (1812–1887). Idąc za jego radą, zdecydował się na studia w Jenie, gdzie od kwietnia 1864 r. kontynuował rozpoczęte jeszcze w Krakowie studia filozoficzne, które uzupełnił nauką języków obcych. Jesienią 1865 r. znalazł się w Berlinie, tu na uniwersytecie (UB) pogłębiał swoją wiedzę zarówno z zakresu filozofii, jak również historii. Zapewne w tym okresie przeszedł na kalwinizm, podobnie jak jego młodszy brat Leon Piotr (1848–1904). Równocześnie przejawiał coraz większą ciekawość w kierunku nauk przyrodniczych, szczególnie chemii i fizjologii. Wreszcie w 1867 r. zdecydował się na zmianę kierunku studiów i zapisał się na Wydział Lekarski UB, pragnąc poświęcić się naukom eksperymentalnym. Widział w nich szczególne dopełnienie różnych teorii życia, które tak dobrze zdołał poznać podczas swoich studiów filozoficznych. Medycynę ukończył w 1870 r. W tym samym roku uzyskał tytuł doktorski na podstawie rozprawy Die Oxydation der aromatischen Verbindungen in Thierkörper [Utlenianie ciał aromatycznych w organizmie zwierzęcym].

Już jako student, pod wpływem rozmów z przyrodnikami, zainteresował się mechanizmem wytwarzania cukrów w organizmie oraz biochemią mocznika. Pierwsze samodzielne i wielce obiecujące publikacje ukazały się drukiem jeszcze przed doktoratem. Nie dziwi zatem, że niemal natychmiast po uzyskaniu stopnia naukowego podjął pracę w berlińskiej Akademii Przemysłowej pod kierunkiem słynnego Adolfa von Baeyera (1835–1917), który zgłosił kandydaturę Nenckiego do członkostwa w prestiżowym Niemieckim Towarzystwie Chemicznym. Pobyt u Baeyera w istotny sposób wpłynął na jego warsztat badawczy, szczególnie w zakresie metodologii. W 1872 r. został asystentem w Katedrze Anatomii Patologicznej Uniwersytetu Berneńskiego prof. Edwina Klebsa (1834–1913). Już po kilku miesiącach uzyskał nominację na stanowisko docenta chemii fizjologicznej, a rok później mianowano go profesorem tytularnym.

W 1876 r. powołano w Bernie odrębną Katedrę Chemii Fizjologicznej, jedną z pierwszych w Europie, której kierownictwo powierzono Nenckiemu wraz z przyznaną mu profesurą nadzwyczajną; rok później był już profesorem zwyczajnym. W latach 1887–1888 otrzymał dwie propozycje objęcia katedr – farmakologii i farmakognozji na Wydziale Lekarskim oraz chemii ogólnej na Wydziale Filozoficznym UJ, które jednak odrzucił. Badał wówczas związki azotowe, kwas moczowy, mocznik i ich pochodne. Jeszcze w pracowni Bayera dokonał udanej syntezy kwasu moczowego z produktów jego rozpadu, co było istotnym wstępem do dalszych badań nad naturą mocznika. Nenckiemu należy też przypisać odkrycie, że mocznik nie powstaje bezpośrednio z białek, lecz z karabiminianu amonu. W konsekwencji tych badań wspólnie z Ottonem Schultzenem (1837–1875) sformułowali hipotezę o bezwodnikowym charakterze procesu prowadzącego do powstania mocznika. Już w Petersburgu, we współpracy z fizjologiem Iwanem P. Pawłowem (1849–1936), dowiódł, iż w tworzeniu się mocznika istotą rolę odgrywa wątroba.

Równocześnie sporo uwagi poświęcał Nencki zagadnieniom bakteriologicznym. Zajmował go przede wszystkim problem chemizmu bakterii, odkrył m.in. bakterie zdolne do życia w atmosferze beztlenowej. Tym samym stał się jednym z pionierów światowej biochemii drobnoustrojów. Skutkiem tego była w latach 1888–1891 profesura bakteriologii uniwersytetu w Bernie, a powstała w Szwajcarii silna szkoła biochemiczna często była nazywana „szkołą Nenckiego”. Potwierdzeniem uznania i szacunku, jakim go darzono, była w latach 1884–1886 godność dziekana Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Berneńskiego oraz nadanie rodzinie Nenckich przez władze kantonu berneńskiego obywatelstwa.

W 1891 r., pragnąc wykorzystać korzystną pod wieloma względami propozycję, Nencki wraz z częścią berneńskich współpracowników, wśród których byli Nadieżda O. Ziber-Szumowa (1856–1914) alias Nadina Sieber, Szymon Dzierzgowski (1866–1928) i Martin Hahn, zdecydował przenieść się do Petersburga. Na miejscu dołączyli do nich Rosjanie i Polacy. O przyjazd Nenckiego nad Newę zabiegał wielki książę Aleksander Piotrowicz Oldenburski (1844–1932), kurator tworzącego się Instytutu Medycyny Eksperymentalnej (IME) [Институт экспериментальной медицины], który stać się miał nowoczesną placówką naukowo-badawczą. Mieścił się on na Wyspie Aptekarskiej [Аптекарский остров] przy ul. Łopuchinskiej [Лопухинскaя ул.] (obecnie Akademika Pawłowa [Академика Павлова ул.]) 12. Nenckiemu ofiarowano kierownictwo specjalnie utworzonego dlań Zakładu Chemii. Zarówno rozkład pomieszczeń zakładu, jak i ich wyposażenie zostało ustalone wedle rygorystycznie przestrzeganego planu, który sam skreślił. Do petersburskiego Zakładu Chemii zaczęli też napływać młodzi badacze z różnych krajów Europy Zachodniej, których ściągało niczym magnes nazwisko Nenckiego. On sam, uwolniony od obowiązków dydaktycznych, mógł się skoncentrować wyłącznie na programach eksperymentalnych. W IME kontynuował prace nad chemią soków żołądkowych, blisko współpracując na tym polu ze znakomitym fizjologiem i późniejszym odkrywcą odruchów warunkowych Iwanem P. Pawłowem. Program badań był na tyle obiecujący, że w 1894 r. otrzymał fundowane przez Alfreda Nobla (1833–1896) stypendium. Warto też przypomnieć, że Nencki w znacznym zakresie pomógł Pawłowowi w przygotowaniu niemieckiej edycji jego Wykładów o czynności głównych gruczołów trawiennych (1897) – Die Arbeit der Verdauungsdrüsen (1898), dzięki którym nazwisko rosyjskiego badacza i wyniki jego badań stały się znane szerszemu gronu uczonych europejskich.

Jednocześnie starano się wykorzystać szeroką wiedzę Nenckiego w zakresie chemii i bakteriologii. Kierownictwo IME zleciło mu wraz z zespołem przeprowadzenie intensywnych badań nad etiologią chorób zakaźnych, w tym szczególnie cholery, dyfterytu i dżumy zwierzęcej. Równocześnie powierzono Nenckiemu opiekę nad specjalnymi kursami dla lekarzy, na których zapoznawali się ze skutecznymi metodami zapobiegania masowym zakażeniom i środkami zwalczania epidemii. Dużo uwagi poświęcił wówczas Nencki zagadnieniom związanym z etiologią cholery, której mechanizm starał się wyjaśnić przed Robertem Kochem (1843–1910); był bliższy wcześniejszego odkrycia przecinkowca niż sławny niemiecki badacz. Aby lepiej móc zaobserwować warunki rozwoju tej choroby, włączył się w poszukiwania metod w zwalczaniu epidemii cholery w Baku i Astrachaniu (1892 i 1893).

W 1895 r. zajął się epidemią księgosuszu w gub. tyfliskiej i Czycie i rozpoczął intensywne prace laboratoryjne, których celem było wytworzenie surowicy przeciw tej groźnej chorobie zwierząt hodowlanych. Już pierwsze partie surowicy okazały się niezwykle skuteczne, ratując tysiące zwierząt. Gdy cztery lata później nowa fala epidemii rozlała się na terytorium Gruzji, dzięki surowicy Nenckiego została szybko opanowana. Jak pisał „Kraj” (1901, nr 40), „lud miejscowy najwymowniejszy dowód złożył jej dobroczynnej działalności, składając dobrowolnie pieniądze na wydatki laboratorium”. Niezwykle istotnym, wręcz fundamentalnym dla rozwoju biochemii był cykl badań eksperymentalnych nad pochodnymi hemoglobiny i chlorofilu, które prowadził jeszcze w Bernie z N. Sieber, a później też z Janem Zaleskim (1869–1932), ściśle współdziałając z krakowskim uczonym Leonem Marchlewskim (1869–1946). Wykorzystując wcześniejsze osiągnięcia badawcze Marchlewskiego i Edwarda Schunka (1820–1903), przy zastosowaniu doskonale opanowanej przez siebie metody redukcji, otrzymał charakteryzującą się nad wyraz przejrzystą strukturą pochodną hemoglobiny – hematoporfirynę. Gdy porównano ją z wyodrębnioną przez Marchlewskiego i Schunka pochodną chlorofilu – filoporfiryną, okazało się, że obie badane substancje cechuje chemiczne pokrewieństwo zarówno pod względem strukturalnym, jak i widm absorpcyjnych. Nenckiemu i jego zespołowi należy również przypisać rozwiązanie problemu chemicznej budowy barwnika krwi, złożonego z atomu żelaza otoczonego pierścieniowatymi związkami pirolu.

Nencki imponował rozległą wiedzą z różnych dziedzin, doskonałą pamięcią i znajomością ośmiu języków, a jego było nazwisko rozpoznawalne i cytowane w światowej literaturze przedmiotu. Mimo licznych dowodów uznania i wyrazów szacunku, wśród których wymienić należy honorowe członkostwo petersburskiego Towarzystwa Farmaceutycznego oraz takież członkostwo Towarzystwa Lekarzy Rosyjskich, nie czuł się w Rosji dobrze. W 1897 r. obchodzono jubileusz 25-lecia jego pracy naukowej. Petersburscy uczniowie uczcili go publikacją Sommaire des travaux accomplis par m. le professeur Marcel Nencki et ses éléves dans les laboratoires à Berne et à St. Pétersbourg, 1869–1896 (Petersburg, 1897). Obdarzono go wówczas godnością rzeczywistego radcy stanu i przyznano uroczyście rangę generała, co wiązało się nie tylko z prawem, lecz wręcz obowiązkiem noszenia munduru i odznaczeń. Poprosił wtedy o zwolnienie go z tego kłopotliwego dlań przywileju. W roku 1901 został członkiem powołanego wówczas do życia przy petersburskim kościele św. Katarzyny Rzymskokatolickim Towarzystwie Dobroczynności Koła Lekarzy Polskich. Z wzruszeniem przyjmował członkostwa honorowe Towarzystw Lekarskich w Warszawie, Wilnie, Krakowie i we Lwowie, jak również nominację na członka korespondenta Akademii Umiejętności w Krakowie (1894). W 1900 r., w trakcie uroczystych obchodów jubileuszu 500-lecia UJ z inicjatywy Wydziału Lekarskiego, przy poparciu Wydziału Filozoficznego, nadano mu tytuł doktora honoris causa. Z czasem z rosnącą nostalgią spoglądał ze stolicy carów na ziemie polskie i możliwie często spędzał wakacje w rodzinnych Boczkach. Z wielu przekazów wynika, że poważnie myślał o opuszczeniu Rosji. Na przeszkodzie stanął mu jednak szybko pogarszający się stan zdrowia.

Ożenił się 30 sierpnia 1874 r. z Marią Heleną Schultzen, 1. v. hr. von Brockenburg (1840–1909) siostrą berlińskiego kolegi O. Schultzena, z którą miał syna Leona Jana (ur. 1874), także lekarza. Żona nie wyjechała do Petersburga, osiadła w Berlinie, syn zaś w Bernie.

Według kalendarza katolickiego na rok 1896 przyjmował na przy prosp. Wielkim [Большой пр.] 48 na Wyspie Aptekarskiej (Strona Piotrogrodzka), a więc w pobliżu IME (zapewne chodzi o nieistniejący budynek na tej ulicy), tam również mieszkał. od 1894 r. Jako adres jego zamieszkania petersburskie księgi adresowe podają także prosp. Wielki 54 (1895–1896) i ul. Bolszą Biełozierską [Большая Белозерская ул.] (obecnie ul. Woskowa [Воскова ул.]) 2/17 – dom nie zachował się, obecnie wznosi się tu gmach Biblioteki im. W. I. Lenina Rejonu Piotrogrodzkiego.

Zmarł 1/14 października 1901 r. w Petersburgu na raka żołądka. 5/18 października odbyło się przeniesienie zwłok zmarłego na Dworzec Warszawski; trumnę zdobiły wieńce m.in. od wielkiej księżnej Eugenii Maksymiljanówny Oldenburskiej (1845–1925), IME, Wojskowej Akademii Medycznej, słuchaczek Instytutu Lekarskiego dla kobiet oraz Koła Lekarzy Polskich. W zgodzie z jego życzeniem 21 października ciało złożono w grobie rodzinnym na cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie (kw. A, rz. 2, g. 4). W kondukcie szło ponad 1 tys. studentów, setki lekarzy oraz delegacje z Petersburga (doktorzy Sałastin, Baratz i S. Dzierzgowski), Krakowa, Lwowa, a nad grobem przemawiał m.in. były asystent zmarłego dr J. Zaleski.

W roku 1903 w Zakładzie Chemii IME odsłonięto ufundowane ze składek brązowe popiersie Nenckiego dłuta rzeźbiarza Antoniego Olesińskiego (1857–1904). Już w 1904 r. opublikowano w Brunszwiku wszystkie jego prace zebrane w „Opera omnia”, co razem dawało w dwóch tomach ponad 1700 stron tekstu. Był to hołd złożony przez wychowanków i współpracowników. W 1907 r. honorując jego znaczenie w nauce wzniesiono mu pomnik w Zakładzie Chemii Lekarskiej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Powstały w 1918 r. w Warszawie Instytut Biologii Doświadczalnej nosi jego imię, podobnie jak powołana do życia w roku 2011 Fundacja Marcelego Nenckiego Wspierania Nauk Biologicznych.



Bibliografia:
A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 231–232 (bibliografia); K. Sarnecki, Nencki Wilhelm Marceli, w: Polski słownik biograficzny, 1977, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk t. 22, s. 671–674 (bibliografia); Informacje biograficzne ze strony internetowej Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN, http://www.nencki.gov.pl/marceli-nencki [dostęp: 8 V 2016]; J. i E. Szulcowie, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany w Warszawie. Zmarli i ich rodziny, Warszawa 1989, s. 164–165 (brat Leon Piotr), 165–166 (il. 28); M. H. Bickel, Ein Pionier der frühen experimentellen Medizin: Marceli Nencki (1847–1901), „Schweizerische Ärztezeitung” 2001, t. 82, nr 37, s. 1977–1978, http://www.saez.ch/docs/saez/archiv/fr/2001/2001-37/2001-37-935.pdf [dostęp: 3 VIII 2015]; tenże, Marceli Nencki (1847–1901), Bern–Stuttgart–Wien 1972; F. Chłapowski, Życie i działalność naukowa Marcelego Nenckiego, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1901, t. 28, s. 187–201; R. W. Gryglewski, Biochemiczna rewolucja, czyli rzecz o Leonie Marchlewskim i Marcelim Nenckim, „Wiadomości Chemiczne” 2015, t. 69, nr 5–6, s. 465–477; tenże, Marceli Wilhelm Nencki (1847–1901), w: Zasłużeni dla medycyny. Europejczycy związani z polską ziemią/ Distinguished in their services to medicine Europeans from the Polish soil, red. A. H. Skalski, R. W. Gryglewski, Poznań 2008, s. 145–151; M. Hahn, Marcel v. Nencki, „Berichte der deutschen chemischen Gesellschaft” 1902, t. 35, nr 4, s. 4503–4521; L. B. M., Marcel Nencki, „Science. New Series” 1901, t. 14, nr 362 (December 6), s. 889, W. Leppert, Marceli Nencki, „Chemik Polski” 1901, nr 31, s. 730–740; M. Mastyńska, Działalność naukowa Marcelego Nenckiego, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych” 1948, t. 19, s. 152–200; B. Skarżyński, Marceli Nencki i Leon Marchlewski (karta z dziejów współpracy naukowej), „Życie Nauki” 1951, nr 3, s. 252–263; A. Szwajcerowa, Marceli Nencki w petersburskich latach 1891–1901, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny” 1975, t. 28, z. 2, s. 206–220; taż, Marceli Nencki, Warszawa 1977; A. P. Thodes, Pavlovʼs Physiology Factory: Experiment, Interpretation, Laboratory Enterprise, Baltimore 2002, s. 306; „Kraj” 1901, nr 40, 5/18 października, s. 10 (wspomnienie pośmiertne), s. 16 (informacja o przewiezieniu zwłok), nr 41, 12/25 października, s. 18 (uczczenie pamięci) i s. 19 (relacja z petersburskich uroczystości żałobnych); „Kurjer Warszawski” 1897, nr 227 z dod. porannym, 6/18 sierpnia (Vester, Pracownia Nenckiego [Korespondencja własna Kurjera Warszawskiego]. Petersburg d. 3 sierpnia – tu rozmowa z Sz. Dzierzgowskim); Petersburskie księgi adresowe z lat 1894–1897.