Łaguna Stosław Klemens Stanisław / Лагуна Стослав Иванович (1833–1900), h. Grzymała, historyk mediewista i prawnik, wykładowca Uniwersytetu Petersburskiego i Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej, powstaniec styczniowy 1863 r., redaktor warszawskiego „Ateneum”.

Urodził się 23 listopada 1833 r. w Sandomierzu (gub. sandomierska) w Królestwie Polskim, jako syn Jana (1794–1785), sędziego, potem prezesa Trybunału Cywilnego w Kaliszu, i Izabelli z Nideckich (zm. 1895). Po przeniesieniu się rodziców do Piotrkowa Trybunalskiego w 1842 r. rozpoczął naukę w tamtejszym gimnazjum, które ukończył w 1850 r. Po odbyciu rocznej praktyki w Zarządzie Komunikacji Królestwa Polskiego w Warszawie wyjechał na studia do Petersburga, gdzie kształcił się na Wydziale Prawa Uniwersytetu Petersburskiego (UP) pod kierunkiem znanych prawników Mojsieja G. Plisowa (1783–1853), Konstanina A. Niewolina (1806–1855), Romualda Hubego (1803–1890) oraz Antoniego Czajkowskiego (1816–1873), Stanisława Budzińskiego (1824–1895) i Hieronima Krzyżanowskiego (1819–1875). UP ukończył nadaniem 23 sierpnia 1855 r. stopnia kandydata praw, po czym odbył w Warszawie aplikację sądową i został pisarzem w sądzie w Kaliszu, gdzie jego ojciec był prezesem Trybunału Cywilnego. Z końcem 1857 r. został powołany – jako urzędnik do specjalnych poruczeń – do Komisji Kodyfikacyjnej Królestwa Polskiego w Petersburgu, której prezesem był senator R. Hube.

Od jesieni 1859 r. na wniosek prof. A. Czajkowskiego zatrudniono go jako adiunkta w katedrze prawa polskiego na Wydziale Prawa UP. Do 1861 r. prowadził tam wykłady najpierw z historii prawa w Królestwie Polskim (1859/1860), a następnie z prawa administracyjnego (1860/1861). Od sierpnia 1860 r. pracował także jako nauczyciel historii powszechnej i dziejów Rosji w petersburskiej Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (AD). Był bardzo utalentowanym dydaktykiem, na jego wykłady ściągały rzesze studentów Polaków, dlatego też, aby pomieścić wszystkich słuchaczy musiano mu wyznaczyć największą salę wykładową na uczelni. Przychodziła na nie także część polskiej petersburskiej profesury, m.in. Czajkowski, Hube, Budzyński i Krzyżanowski. Młody uczony jako polski patriota dystansował się od rosyjskiego środowiska naukowego, ograniczając z nim kontakty do kilku niezbędnych oficjalnych wizyt w dziekanacie i rektoracie. Pobyt w Rosji uważał za zło konieczne i zawsze marzył o pracy w służbie nauce polskiej.

Za uczestnictwo w nabożeństwie żałobnym dla uczenia pamięci pięciu poległych w Warszawie Polaków, odprawionego w kościele św. Katarzyny przy prosp. Newskim [Невский пр.] 32–34 spotkały go represje. W trakcie przesłuchań prowadzonych przez władze uczelni wyparł się udziału w nabożeństwie. Gdy o jego tchórzostwie dowiedzieli się studenci Polacy urządzili na jego wykładzie 4 kwietnia 1861 r. „kocią muzykę”. W wyniku ogólnego potępienia popadł w depresję. W lipcu tego roku zwolnił się z pracy na uczelni i wyjechał do Królestwa Polskiego. W tym samym roku za wstawiennictwem margrabiego Aleksandra Wielopolskiego (1803–1877) uzyskał posadę sędziego trybunału warszawskiego z przeznaczeniem do wydziału hipotecznego. Mieszkając w Warszawie, nie podjął pracy w Szkole Głównej, chociaż wielokrotnie mu ją proponowano. W tym czasie zbliżył się do „millenerów” zwolenników pracy organicznej i autonomii narodowej. W 1863 r. zaangażował się w działalność konspiracyjną w powstaniu styczniowym. Przez kilka miesięcy pełnił funkcję dyrektora Wydziału Spraw Wewnętrznych. W jego mieszkaniu na Lesznie odbywały się posiedzenia Rządu Narodowego. Po dwóch miesiącach urzędowania podał się do dymisji na znak protestu przeciwko aresztowaniu trzech działaczy „czerwonych” przez żandarmerię narodową, co uznał za naruszenie prawa. Za czasów dyktatury Romualda Traugutta (1826–1864) wycofał się z pracy w tajnej organizacji. 14 kwietnia 1864 r. na skutek denuncjacji został aresztowany przez policję carską i zesłany bez wyroku sądowego do gubernialnego Woroneża, a później do miejscowości Bobowo, gdzie poznał wybitnego działacza niepodległościowego Bolesława Limanowskiego (1835–1935). W 1875 r. uzyskał do władz carskich zgodę na powrót do Warszawy.

Rok po powrocie do Królestwa Polskiego, dzięki Aleksandrowi Oskierce (1830–1911), wszedł w skład redakcji miesięcznika „Ateneum”, gdzie objął działy historii ojczystej, ekonomii i kroniki stałej, drukując własne prace oraz liczne recenzje. W redakcji pracował przez 23 lata, aż do śmierci. Od 1887 r. pisywał recenzje do nowo powstałego we Lwowie „Kwartalnika Historycznego”, redagowanego przez Ksawerego Liskego (1838–1891). Pracował w trudnych warunkach, samotnie, bez związku z warszawskim środowiskiem naukowym. 13 maja 1898 r., został wybrany członkiem czynnym zagranicznym Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności w Krakowie.

W 1859 r. debiutował jako historyk, ogłaszając swoją pierwszą naukową pracę pt. Hanza nad Dźwiną w XIII wieku, w której dał zarys ustroju miejskiego Rygi. Głównym źródłem było 11 dokumentów z XIII wieku, odnalezionych w archiwum ryskim przez Jerzego Kunika, ilustrujących stosunki miasta z Nowogrodem Wielki, Połockiem i Smoleńskiem. W tym samym roku opublikował na łamach „Biblioteki Warszawskiej” rozprawę pt. Kilka uwag nad wywodem historycznym niektórych artykułów statutu wiślickiego. Te dwa znakomite studia wyrobiły mu trwałą pozycję w świecie naukowym. Choć pisał mało i jego twórczość naukowa obejmuje kilkanaście większych prac, to jego wartość merytoryczna jest nie do przecenienia. Za przyczynę tak małego dorobku podawano daleko posunięty autokrytycyzm Łaguny, który hamował rozwój jego pisarstwa.

Do publikowania większych prac przystąpił dopiero po powrocie z zesłania w 1875 r., kiedy to ogłosił w Warszawie napisaną kilkanaście lat wcześniej rozprawę o Prawie granicznem polskiem, dobrze przyjętą przez ówczesną krytykę. Trzy lata później, opublikował na łamach „Ateneum” swoją najważniejszą pracę pt. Dwie elekcje, w której opisał pierwszy kapitulny wybór biskupa krakowskiego. W 1890 r. ogłosił w „Kwartalniku Historycznym” (nr 4) cenne uwagi pt. Nowa hipoteza o pochodzeniu szlachty polskiej, gdzie polemizował z ustaleniami Franciszka Piekosińskiego (1844–1906) o normańskim pochodzeniu rycerstwa polskiego. W nawiązaniu do książki Władysława Abrahama (1860–1941) o organizacji Kościoła w Polsce napisał rozprawę pt. Pierwsze wieki kościoła polskiego („Kwartalnik Historyczny” 1891, nr 5), w której dowodził, że Małopolska została przyłączona do państwa polskiego dopiero przez króla Bolesława Chrobrego (967–1025), a chrystianizacja napotkała na opory miejscowej ludności, i że misjonarzami nie byli tylko Niemcy, lecz także Czesi. Opublikowana przez Oswalda Balzera (1858–1933) w 1895 r. Genealogia Piastów wywołała kolejną rozprawę Łaguny pt. Rodowód Piastów (Warszawa 1897), stanowiącą cenne uzupełnienie ustaleń lwowskiego historyka prawa. Tadeusz Korzon (1839–1918) uważał, że każda z jego recenzji miała wartość odrębnego traktatu naukowego. Nie wszystkie podpisywał własnym nazwiskiem, gdyż nie dbał o rozgłos, a jedynie o obronę prawdy naukowej.

Dorobek historyczny Łaguny charakteryzuje się wnikliwą analizą i krytyką źródeł, przy użyciu najnowszych zaczerpniętych z Niemiec metod. Specjalizował się w paleografii, dyplomatyce, sfragistyce, genealogii i heraldyce, nie zaniedbując przy tym archeologii, geografii i etnologii średniowiecznej. Był pierwszym wybitnym przedstawicielem szkoły krytycznej w historiografii polskiej. Wywarł duży wpływ na twórczość historyków warszawskich z przełomu XIX i XX wieku. Rezonans jego twórczości byłby jeszcze większy, gdyby dane mu było wykładać na jednej z galicyjskich uczelni. Prowadząc w Warszawie iście samotniczy żywot, zajęty redagowaniem „Ateneum”, nie został należycie wykorzystany przez ówczesne środowiska naukowe. Niemniej wywierał pewien wpływ na osoby, które się do niego zbliżały. Zwłaszcza bliskie kontakty łączyły go z Hubem, z którym współpracował na niwie naukowej, pomagając w publikacji jego pomnikowych dzieł z zakresu średniowiecznego prawa polskiego.

Śmierć zaskoczyła go nagle we własnym mieszkaniu podczas redagowania artykułów dla „Ateneum”. Zmarł na udar mózgu 28 kwietnia 1900 r. Został pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkowskim (kw. IV, rz. 3, m. 8, 9), serce zaś zgodnie z testamentem złożono w warszawskim kościele św. Krzyża. Mowę pogrzebową wygłosił do nielicznie zebranych żałobników T. Korzon, który wspominał go jako człowieka niezwykle skromnego, cichego i ukrywającego swoje zasługi.

Spuścizna rękopiśmienna Łaguny spłonęła w powstaniu warszawskim 1944 r. Resztki korespondencji zachowały się w Bibliotece Publicznej w Warszawie.


Bibliografia:
M. Handelsman, Łaguna Stosław, w: Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, Warszawa 1910, t. 43–44, s. 982–983; J. Bardach, Łaguna Stosław, w: Polski słownik biograficzny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1973, t. 18, s. 196–198 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVIII do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 198 (bibliografia); Лагуна (Łaguna) Стослав (Stosław) Иванович (1833 — 1900), w: Санкт-Петербургский государственный университет. Биографика, http://bioslovhist.history.spbu.ru/component/fabrik/details/1/1582.html [dostęp: 27 IX 2016]; J. Bardach, Nauka historii państwa i prawa w Królestwie Polskim doby Szkoły Głównej, „Rocznik Uniwersytetu Warszawskiego” 1964, z. 2, s. 126–128; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 201–202 i wyd. ros. Sankt-Petersburg 2003; K. Groniowski, Próba stworzenia polskiego ośrodka naukowego w Petersburgu przed 1863 rokiem, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1962, nr 4, s. 461–476; Z. Łukawski, Ludność Polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978, s. 170; F. Nowiński, Polacy na Uniwersytecie petersburskim w latach 1832–1884, Wrocław 1986, s. 123, 235, 238, 239; J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław 1984, s. 178; Uczeni Polscy, XIX–XX stuleciu, red. A. Śródka, Warszawa 1995, t. 2 [H-Ł], s. 541–542; I. Wodzianowska, Rzymskokatolicka Akademia Duchowna w Petersburgu, Lublin 2007, s. 186; A. Winiarz, Działalność naukowa Stosława Łaguny, „Kwartalnik Historyczny” 1900, nr 4, s. 571–583; S. Askenazy, Wczasy historyczne, Warszawa 1902, t. 1, s. 386–398; J. K. Kochanowski, Szkice i drobiazgi historyczne, Warszawa 1904, s. 257–272; J. Bieliński, Życie i pisma Stosława Łaguny, w: S. Łaguna, Pisma, Warszawa 1915, s. VII–XLII; T. Korzon, Na pogrzebie Stosława Łaguny, w: tegoż, Listy otwarte, mowy, rozprawy, rozbiory, t. 1, Warszawa 1915, s. 64–67; Z. Szreniawa, Wspomnienie o Stosławie Łagunie. Z powodu 100-ej rocznicy urodzin, „Kurier Warszawski” 1933, nr 325, 24 listopada, s. 4–5; „Czas” 1900, nr 116–118, 4–5 maja; „Kraj” 1900, nr 16, 4 maja, nr 18, 18 maja; Kalendarz Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny w Petersburgu na Rok Pański 1902, Petersburg [1901], s. 120 (nekrolog); „Kurier Codzienny” 1900, nr 118, 30 kwietnia; „Słowo” 1900, nr 99, 30 kwietnia; „Tydzień” dodatek literacki „Kurjera Lwowskiego” 1900, nr 18, s. 142 (nekrolog); „Tygodnik Ilustrowany” 1900, nr 18, 5 maja; Центральный государственный исторический архив Санкт-Петербурга (CGIA SPb) w Sankt Petersburgu: F. 14, op. 1, d. 5962 (nominacja na adiunkta UP), F. 14 , op. 2, d. 429 (adiunkt UP), F. 14, op. 3, d. 8298 (adiunkt UP), F. 14, op. 10, d. 138 (C. Лагуна, Административные законы царства Польского по части управления церковными делами, 1855), F. 46, op. 1, d. 183 (wykładowca historii powszechnej i historii Rosji w AD), F. 1480, op. 8, d. 5181 (akta osobowe); Biblioteka Jagiellońska (BJ) w Krakowie: rkps 6106 II, k. 17–35 (Korespondencja R. Hubego), rkps 6444 III, t. 4, k. 118–123 (Korespondencja L. Gumplowicza), rkps 6872 III, t. 2, k. 7v-14 (Korespondencja B. Limanowskiego), rkp. 7888, k. 91–95 (Korespondencja S. Smarzewskiego), rkps 8075 III, k. 386–387 (Korespondencja M. Bobrzyńskiego).