Księgarnia Polska / Польский Книжный Магазин, największa księgarnia polska w Petersburgu-Piotrogrodzie, funkcjonująca w latach 1879–1920.

Zakulisowe zabiegi Polonii petersburskiej służące utworzeniu nad Newą Księgarni Polskiej (KP) nie są znane. Oficjalnie inicjatorem przedsięwzięcia był Gracjan Unger (właśc. Jeżyński, 1853–1911), adoptowany syn i spadkobierca Józefa Ungra (1817–1874), warszawskiego drukarza, wydawcy i księgarza, a zarazem współpracownik Erazma Piltza (1851–1929) z okresu redagowania przez tego ostatniego warszawskich „Nowin”. Po kilkuletnim kontynuowaniu działalności wydawniczej i nakładowo-sortymentowej pod nazwą firmy przybranego ojca, podjął decyzję o przeprowadzce do Petersburga. W stolicy Imperium Rosyjskiego, wspierając się renomą prowadzonego w Warszawie przedsiębiorstwa, założył Księgarnię Józefa Ungra, mieszczącą się przy pl. Kazańskim [Казанская пл.] 7 [obecnie nr 3] w kamienicy Lesnikowa. Uroczysta inauguracja działalności księgarni miała miejsce 5/17 września 1879 r., kiedy placówka została poświęcona przez wysokich rangą przedstawicieli Kościoła katolickiego: prałata konsystorza lubelskiego Juliana Sobolewskiego (zm. 1893) i kanonika Karola Zabłockiego (1846 – przed 1900), wykładowcę Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RzAD). Podwoje dla klientów otworzyła kilka dni później, 10/22 września. Jeszcze w sierpniu zarząd księgarni objął Stanisław Michał Gliński (ur. 1857), brat jej późniejszego właściciela („Kraj” 1882, nr 6).

„Kolonia polska z wielką radością powitała tę dla siebie pożądaną nowość. Chwała Bogu, nareszcie doczekaliśmy się księgarni, a brak jej uczuwać nam się dawał dotkliwie, tem dotkliwiej, że jedna z firm tutejszych [tj. księgarnia Bolesława Maurycego Wolffa (1825–1883)] z niewielką chęcią podejmowała się sprowadzania dzieł z Warszawy” – donosił w związku z tym wydarzeniem petersburski korespondent „Tygodnika Ilustrowanego” (1879, nr 203, s. 310). Autor relacji drukowanej w czasopiśmie wydawanym przez właściciela petersburskiej księgarni nie był obiektywny, ale jego entuzjazm znajdował uzasadnienie w szerokim asortymencie oferowanych wydawnictw polskich oraz w krótkotrwałej możliwości zakupu – bez konieczności ich prenumerowania – pojedynczych numerów dzienników warszawskich. Poza książkami, czasopismami, nutami, pośrednictwem w zawieraniu prenumeraty oferowano m.in.: fotografie, oleodruki, sztychy i chromolitografie. Co najmniej od 1880 r. przy księgarni funkcjonowała czytelnia, która oferowała czytelnikom ok. 1 tys. tomów pod warunkiem wpłacenia kaucji (3 rub. srebrne) i miesięcznego abonamentu (75 kopiejek). W pierwszych latach istnienia działalność wydawnicza KP prezentowała się skromnie, gdyż stawiano na zbyt publikacji drukowanych na ziemiach polskich. Spośród nielicznych pozycji „miejscowych” wyróżniało się wydawnictwo seryjne Gwiazda. Kalendarz petersburski, premiowy, ilustrowany, literacki, społeczny i informacyjny, redagowane przez zarządcę księgarni, literata i publicystę Henryka Glińskiego (1853–1905).

1/13 grudnia 1883 r. księgarnia przeszła na jego własność. W obwieszczeniu na łamach kalendarza Gwiazda na rok 1884 nowy właściciel zapewniał, że „wszelkich dołoż[y] starań, aby odpowiedziała słusznym wymaganiom Publiczności”. W trosce o zaspokojenie potrzeb kupujących poszerzono asortyment o wydawnictwa obcojęzyczne, o czym mogą świadczyć anonse reklamowe informujące, że księgarnia „załatwia wszelkie zamówienia z prowincyi na książki polskie, rosyjskie, francuzkie i niemieckie, oraz zamówienia na pisma periodyczne” („Chwila” 1885, nr 22, s. 4). Bodaj najważniejszą inicjatywą wydawniczą w dziedzinie literatury pięknej za czasów Glińskiego był wydrukowany w 1885 r. dramat hr. Stanisława Rzewuskiego (1864–1913) Optymiści, wystawiony po raz pierwszy na scenie krakowskiej jesienią 1884 r. Katalogi biblioteczne odnotowują także próby (choć nie samodzielne) wydawania przez właściciela KP dzieł naukowych. Prawdopodobnie, korzystając z pośrednictwa zatrudnionego przez siebie Władysława Lesmana, nawiązał kontakt z jego krewnym, warszawskim księgarzem Antonim Lesmanem. Na takie powiązanie wskazuje wydana wspólnym sumptem w 1885 r. Szkoła pozytywna prawa karnego włoskiego kryminologa Henryka Ferriego (1856–1929). Symboliczną zmianą było używanie w reklamach przedsiębiorstwa nazwy „Księgarnia Polska”, czego nie praktykował poprzedni właściciel. Trzyletnie wysiłki Glińskiego nie zdołały zapewnić KP odpowiedniego poziomu rentowności i wobec trudności finansowych musiał on zrezygnować z jej prowadzenia.

13/26 grudnia 1886 r. KP przejęła Bronisława Rymowicz z domu Januszkiewicz (1839–1926), wdowa po lekarzu i działaczu Polonii petersburskiej Feliksie (1826–1908), a zarazem teściowa E. Piltza. Odtąd przez kolejne 12 lat przedsiębiorstwo funkcjonowało pod szyldem „Księgarni Warszawskiej Br. Rymowicz”, mimo że w 1887 r. formalnym właścicielem został redaktor „Kraju”. „Medialne” wsparcie księgarni przez jedyną wydawaną nad Newą polską gazetę znajdowało swój wyraz w regularnie drukowanych reklamach pod charakterystycznym tytułem Kurierek księgarski. Z kolei w kantorze księgarni przyjmowano ogłoszenia do tygodnika. Sama księgarnia zyskała zaś w marcu 1887 r. telefon (nr 952), pod którym przyjmowano wszelkie zamówienia. W lipcu tego roku obie firmy zostały przeniesione do kamienicy Brunsta przy zbiegu ul. Gorochowej [Гороховая ул.] 27, Kazańskiej [Казанская ул.] 26 i kanału Jekateryńskiego [Екатеринский кан.] (obecnie kanał Gribojedowa [Грибоедова кан.]) 49. Nową siedzibę zachwalano następująco: „Obszerny i widny lokal czyni zadość wszelkim wymaganiom porządku i wygody. Publiczność będzie niewątpliwie zadowoloną, na dawne bowiem pomieszczenie księgarni (za soborem kazańskim), jako ciemne i położone w punkcie zupełnie nieuczęszczanym, uskarżano się powszechnie. Słyszeliśmy, że przy tej sposobności zajść mają pewne zmiany w urządzeniu księgarni, a i czytelnia wzbogaconą zostanie kilkuset nowemi dziełami” („Kraj” 1887, nr 30, s. 7). Latem tego roku księgarnia uzyskała także zezwolenie na zawieszenie szyldu od ul. Kazańskiej. Z kolei w czerwcu 1891 r. stała się „agenturą” warszawskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, zanim w 1907 r. powstało nad Newą Polskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych.
Związanie losów księgarni z „Krajem”, grupującym stosunkowo liczne środowisko współpracowników i mimo stałego deficytu dysponującym własnymi funduszami, sprzyjało rozwinięciu aktywności wydawniczej. Wśród publikacji dominowały dzieła autorów aprobujących linię polityczną organu prasowego E. Piltza. Znalazły się wśród nich m.in.: szkic polemiczny Genjusz i obłąkanie (1888) traktujący o dziele włoskiego kryminologa Cesare Lombrosa (1835–1909) pod tymże tytułem, napisany przez pozytywistę Adama Mahrburga (1855–1913), opatrzony wstępem i przypisami młodego polskiego filozofa przekład Fizjologii ducha (1888) francuskiego myśliciela Frédérica Paulhana (1856–1931), opowiadanie Ludwika Straszewicza (1916–1987) Nasze czasy (1890), popularnonaukowe Drobiazgi historyczne (1891–1892, t. 1–2) Aleksandra Kraushara (1843–1911) czy „flagowy produkt” – Pisma (1892, t. 1–6) Włodzimierza Spasowicza (1829–1906). O wiele rzadziej zgadzali się na druk pod szyldem „Księgarni Warszawskiej Br. Rymowicz” klasycy literatury polskiej. Wyjątkiem była Eliza Orzeszkowa (1841–1910), która zdecydowała się na opublikowanie w Petersburgu powieści Bene nati (1891) i Dwa bieguny (1893). Maria Rodziewiczówna (1864–1944) ogłosiła pod firmą Br. Rymowicz powieść Anima vilis (1893), a Maria Konopnicka (1842–1910) zbiór nowel Na drodze (1893), wydany nakładem G. Gebethnera i spółki. Wśród prac zawodowych historyków Księgarnia Warszawska przyczyniła się do wydrukowania szkiców o Przewrocie umysłowym w Polsce wieku XVIII (1891) Władysława Smoleńskiego (1851–1926), a także publikacji dziejów Rosji polskiego historyka Kazimierza Waliszewskiego (1849–1935). Firmowała także publikacje okolicznościowe: Pamięci Adama (1890) oraz Upominek. Książkę zbiorową na cześć Elizy Orzeszkowej (1866–1891) (1893).

W 1893 r. księgarnia przeszła na własność jej dotychczasowego zarządcy Kazimierza Grendyszyńskiego (1864–1906), którego brat Ludomir (1859–1922) był w latach wcześniejszych sekretarzem „Kraju”. Dokładna data zawarcia transakcji nie jest znana. Do połowy lipca w ogłoszeniach prasowych widniała istniejąca nazwa przedsiębiorstwa, od tego momentu z dodatkiem „pod firmą”, a dopiero od końca października „Księgarnia Polska” bez wskazania nazwiska właściciela. W obszernym prospekcie reklamowym z końca roku wymieniono szeroki wachlarz usług oferowanych przez KP, który nie ustępował ofercie potentatów na stołecznym rynku księgarskim. Zapewniano przy tym, że KP „załatwia z całą sumiennością i akuratnością wszelkie zlecenia w zakresie księgarstwa wchodzące” (wkładka reklamowa do „Kraju” 1893, nr 48, s. 4). Wyróżniała ją natomiast zasobniejsza z każdym rokiem czytelnia, będąca faktycznie wypożyczalnią kierującą ofertę nie tylko do petersburżan, lecz także do mieszkańców prowincji. Jednorazowo udostępniano najwyżej trzy woluminy, opłaty pozostały bez zmian od czasów pierwszego właściciela. W tym czasie księgozbiór powiększył się do 5 tys. tomów, zasadą było dokładanie do niego nowości beletrystycznych zaraz po ich ukazaniu się. 10/22 lipca 1894 r. KP przeniosła się na ul. Jekateryninską [Екатерининская ул.] (obecnie ul. Małaja Sadowaja [Малая Садовая ул.]) 2. „Dla miejskich klientów księgarni zmiana lokalu będzie bardzo dogodną, a w ogóle przyczyni się niezawodnie do rozszerzenia przedsięwzięcia, prowadzonego, zresztą, pod każdym względem wzorowo” – komentował przeprowadzkę tygodnik „Kraj” (1894, nr 26, s. 25).

Za czasów Grendyszyńskiego KP stała się prężną oficyną wydawniczą. W dalszym ciągu przyjmowała na skład główny publikacje wydawane nakładem „Kraju” i publikowała pod swoją firmą autorów związanych z petersburskim tygodnikiem, m.in. kolejne tomy Pism Spasowicza (1899–1903, t. 7–8) czy Powiat oszmiański. Materjały do dziejów ziemi i ludzi publicysty i poety Czesława Jankowskiego (1857–1929). W zdecydowanej większości jednak nowy właściciel realizował własną, bardzo ambitną koncepcję wydawniczą. Zakładała ona wypuszczenie na rynek zarówno poważnych opracowań historycznoliterackich i historycznych, jak i książek dla szerszej publiczności. Wśród tych pierwszych znalazły się prace: Współcześni poeci polscy (1895) i Nasza literatura dramatyczna (1898) profesora Uniwersytetu Lwowskiego Piotra Chmielowskiego (1848–1904), Młodość Mickiewicza (1898) profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Józefa Tretiaka (1841–1923) czy Teoria poezji polskiej (1899) Antoniego Gustawa Bema (1848–1902). Do drugiej grupy należały m.in.: Szkice historyczne (1894–1895, trzy serie) Adama Darowskiego (1851–1911), Szkice i poszukiwania historyczne (1898, druga seria) Kazimierza Pułaskiego (1846–1926), Polskie malarstwo współczesne. Szkice i notaty (1895) Henryka Piątkowskiego (1853–1932). Dopełniała je memuarystyka przedstawicieli polskiego ruchu niepodległościowego: Pamiętnik historyczny i wojskowy w wojnie polsko-rosyjskiej w roku 1831 (1894) Ignacego Prądzyńskiego (1792–1950) oraz Moje wspomnienia (1898) Leona Dembowskiego (1789–1878). Biografistykę reprezentowała seria „Życiorysy Sławnych Polaków”, na którą złożyło się 18 tomów o objętości od 4 do 10 arkuszy. Były wśród nich zarysy życia m.in. Mikołaja Kopernika (1473–1543), Adama Mickiewicza (1798–1855), Fryderyka Chopina (1810–1849), napisane przez autorów tej miary, co (w kolejności) związany z Petersburgiem fizyk Henryk Merczyng (1860–1916), profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego i czołowa postać obozu konserwatywnego Stanisław Tarnowski (1837–1917) oraz księgarz, wydawca i człowiek pióra Ferdynand Hoesick (1867–1941).

W dziedzinie literatury pięknej poza Australczykiem (1896) E. Orzeszkowej nie udało się przyciągnąć żadnego z największych nazwisk beletrystyki polskiej. Reprezentowali ją więc twórcy pośledniejsi, choć w tamtym czasie bardzo popularni: L. Straszewicz, komediopisarz Michał Bałucki (1837–1901), powieściopisarze Wiktor Gomulicki (1848–1919), Walery Przyborowski (1845–1913), Kajetan Kraszewski (pseud. Gryf, 1827–1896), Ignacy Maciejowski (pseud. Sewer, 1835–1901), a także wielu innych. Dużą uwagę przywiązywał właściciel KP do wydawnictw przeznaczonych dla dzieci i młodzieży. Z jego inicjatywy ukazywał się też Kalendarz katolicki (8 roczników za lata 1896–1903) pod redakcją Jana Cieplaka (1857–1926), profesora RzAD, późniejszego biskupa sufragana mohylewskiego. Wydawnictwo informacyjne wzbogacone publicystyką i częścią literacką do dziś pozostaje cennym źródłem wiadomości o polskiej kolonii nad Newą. Badania bibliologiczne szacują od momentu powstania do 1904 r. liczbę publikacji, do których wydrukowania przyczyniła się KP (nie zawsze jako nakładca) na 180 tytułów. Dokładna liczba i nakład poszczególnych pozycji nie są znane. O zróżnicowanym charakterze oferty można się przekonać z katalogów wydawnictw własnych publikowanych w „Kraju” lub w formie oddzielnej broszury.

Po 11 latach kierowania księgarnią Grendyszyński podjął decyzję o wycofaniu się z branży i wyjeździe z Petersburga. Jako powód zwyczajowo wskazywano problemy zdrowotne, istnieje jednak wysokie prawdopodobieństwo, że nie widział perspektyw kontynuowania działalności wydawniczej po przekazaniu kontroli druków polskich w gestię cenzury warszawskiej. Rezygnacja właściciela KP nie oznaczała jej końca, gdyż pod koniec października lub na początku listopada 1904 r. „grono ludzi dobrej woli, nie chcąc dać upaść instytucji ogólnego pożytku, która ma wszelkie warunki rozwoju” („Kraj” 1904, nr 45, s. 17), założyło spółkę udziałową, która odkupiła przedsiębiorstwo Grendyszyńskiego. Wśród nich znaleźli się znani działacze petersburskiej Polonii: w niedalekiej przyszłości przewodnicząca Kółka Pań Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny (RzTD) Maria Koziełł-Poklewska (1858/59–1949), jej mąż, przemysłowiec, a wkrótce członek Rady Państwa, Wincenty (1853–1929), jego brat, wysoki rangą dyplomata Imperium Rosyjskiego Stanisław (1868–1939), bankier Eugeniusz Zieliński, inżynier komunikacji i członek zarządu RzTD Henryk Święcicki (1852–1916), prawnik, a w przyszłości poseł do III Dumy Państwowej Lubomir Dymsza (1860–1915), inżynier wojskowy i komunikacji Bolesław Jałowiecki (1846–1918), finansista, przemysłowiec, a w przyszłości poseł do II i III Dumy Państwowej Władysław Żukowski (1860–1916), członek zarządu RzTD Leopold Czechowicz, adwokat Konrad Niedźwiecki (1855–1944), bracia Stanisław (zm. 1919) i Konstanty (zm. 1919) Jastrzębscy, adwokat Franciszek Osiecki, właściciel drukarni Edmund Nowicki, Paweł Kłoczkowski, Henryk Nowakowski oraz Ferdynand Marek Heidenreich (1868–1922). W późniejszym czasie do „spółki obywatelskiej” przystąpili: inżynier technolog Bolesław Kozłowski, adwokat Bolesław Olszamowski (1848–1920), adwokat i bakijski przemysłowiec naftowy Bruno Ogulewicz (zm. 1917).

Pieczę nad KP sprawował odtąd Heidenreich. Z jego inicjatywy w 1908 r. siedzibę przedsiębiorstwa przeniesiono na prosp. Władimirskij [Владимирский пр.] 13 (od listopada 1909 r. pod tym samym adresem mieściła się zaprzyjaźniona redakcja nowo utworzonego „Dziennika Petersburskiego” (DP). „Obecny lokal nie pozostawia nic do życzenia. Jest obszerny, widny, wysoki, skromnie, lecz przyzwoicie i praktycznie urządzony, zaopatrzony jest tak obficie, że 5 pokoi, naładowane od góry do dołu ledwie mieszczą w sobie zapasy książek” – pisała stołeczna gazeta (DP 1912, nr 644, s. 1). Wyjściem naprzeciw oczekiwaniom publiczności stało się „uruchomienie” wypożyczalni na zmienionych zasadach. Warunkiem korzystania z niej było opłacenie kaucji (2 rub.) oraz opłaty rocznej uzależnionej od liczby pożyczanych woluminów. Opublikowany w 1914 r. Katalog wypożyczalni książek polskich zawierał 5414 pozycji odpowiadających liczbie woluminów. Poza obfitą ilością beletrystyki polskiej czytelnicy mogli przebierać w literaturze obcej, w tym rosyjskiej. W pierwszym dziesięcioleciu kierownik księgarni nie prowadził działalności wydawniczej. Zmiana nastąpiła wraz z wybuchem I wojny światowej (1914), gdy KP włączyła się w realizację programu Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny. Śladem tej współpracy były wydawane od końca 1915 r. tanim sumptem polskie podręczniki szkolne. Ponadto KP zainicjowała dwie serie wydawnicze: „Biblioteczkę dla Dzieci i Młodzieży” oraz „Biblioteczkę Wygnańców”. Tę pierwszą zdominowały popularne publikacje Teresy Jadwigi (właść. Jadwigi Papi, 1843–1906), zwłaszcza jej beletryzowane Obrazki z życia znakomitych Polek i Polaków (1916, z. 1–6). W ramach tej drugiej ukazywała się klasyka literatury polskiej. Poza seriami wydawano książki przeznaczone dla najmłodszych: bajki, poezję dziecięcą, czytanki opracowane przez Jadwigę Moszyńską i Wandę Studnicką (1876–1924). Działalność wydawnicza trwała do wiosny 1918 r. i wedle dostępnych informacji zamknęła się 27 publikacjami. Charakteryzując „rządy” Heidenreicha na stanowisku kierownika KP, K. Niedźwiecki pisał: „Pod jego świetnem kierownictwem księgarnia nasza stale się rozwijała, zaczęła dawać dywidendę i w wilję przewrotu bolszewickiego miała na rachunku bieżącym z górą 80.000 czystego zysku, prócz znacznie powiększonego księgozbioru” (Ze wspomnień, Warszawa 1931, s. 22). Księgarnia przetrwała rewolucję 1917 r. i pozostała jednym z ostatnich symboli-instytucji „polskiego” Petersburga. W ostatnim okresie istnienia pełniła przede wszystkim funkcję centrum informacyjnego dla Polaków wracających do odrodzonej ojczyzny. Funkcjonowała do początku czerwca 1920 r., gdy zamknęli ją bolszewicy.



Bibliografia:
L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Warszawa 1984, s. 379–384 i wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; Н.А. Гринченко, Книжные магазины Санкт-Петербурга (1862-1917 гг.), w: Книжное дело в России в XIX-начале XX века. Сборник научных трудов, вып. 18, Санкт-Петербург 2016, s. 417, 419, 424; A. Kempa, Książka polska w Petersburgu (1773–1920), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 1995, nr 6, s. 28–30; J. Kuszłejko, Książka polska w Rosji na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1993, s. 125–128; M. Kwiatkowska, Księgarnia polska w Petersburgu. Przyczynek do opisu polskiego ruchu wydawniczego na przełomie XIX i XX wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 2014, nr 1 (18), s. 71–89 (bibliografia); Z. Łukawski, Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978, s. 158–159; K. Niedźwiecki, Ze wspomnień, Warszawa 1931, s. 22; „Chwila” 1855, nr 22, s. 4; „Dziennik Petersburski” 1911, nr 444, s. 4–5, 1912, nr 644, s. 1 (Księgarnia Polska); „Gazeta Warszawska” 1879, nr 216, s. 1 (Księgarnia polska w Petersburgu, Nowa księgarnia polska w Petersburgu); „Kraj” 1882, nr 6, 8/20 sierpnia, s. 9 (Zarząd księgarni polskiej Ungra w Petersburgu), 1886, nr 51, s. 16, 1887, nr 1, 4/16 stycznia, s. 8, nr 9, 27 lutego/11 marca, s. 14, nr 20, 14/26 maja, s. 9, (Wizerunki Kraszewskiego), nr 30, 24 lipca/5 sierpnia, s. 7 (Księgarnia warszawska), nr 32, 6/18 sierpnia, s. 10 (Księgarnia polska), 1891, nr 23, 7/19 czerwca, s. 22, 1894, nr 26, s. 25, 1893, nr 48 (dodatek – wkładka reklamowa), s. 1–10 (odrębna paginacja), 1904, nr 45, s. 17; „Świat” 1913, nr 49, s. 17 (Księgarnia polska, il.); „Tygodnik Ilustrowany” 1879, nr 203, s. 310 (H. Gliński, [korespondencja z Petersburga]).