Krzesińska Matylda Maria / Кшесинская Матильда Мария Феликсовна (1872–1971), rosyjska tancerka polskiego pochodzenia, primabalerina assoluta baletu cesarskiego, pedagog. W Petersburgu mieszkała przez 45 lat.

Urodziła się 19/31 sierpnia 1872 r. w podpetersburskim miasteczku Ligowo (ros. Лигово; obecnie w granicach miasta jako południowo-zachodnia dzielnica), gdzie jej rodzice latem wynajmowali daczę. Ochrzczona została w petersburskim rzymskokatolickim kościele parafialnym pw. św. Stanisława 8/20 listopada 1872 r. Imię otrzymała po stryjence, tancerce Matyldzie Krzesińskiej (1820–1900). Rodzina i bliscy zwali ją pieszczotliwie Malą. Była wnuczką Jana (1770–1847), znanego warszawskiego wirtuoza skrzypiec, śpiewaka operowego i aktora dramatycznego, córką osiadłego w Petersburgu wybitnego tancerza – mazurzysty Feliksa Adama Krzesińskiego (1823–1905), i Julii z domu Domińskiej 1 v. Ledais (z ros. Леде), za młodu tancerki, oraz młodszą siostrą dwojga tancerzy Teatru Maryjskiego [Мариинский театр], później Kirowskiego: Julii Krzesińskiej (5 maja 1866 – 1969) i zmarłego w czasie blokady Leningradu Józefa Michała (1868–1942). Julia została żoną pułkownika Preobrażeńskiego Pułku Lejbgwardii i adiutanta cara Mikołaja II (1868–1918) Aleksandra L. Seddelera [Zeddlera] (1868–1924), którego ojciec, generał major baron Ludwig Longin Seddler (1831–1899) był w latach 1884–1895 pierwszym Prezesem Zarządu Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny. Józef z kolei był dwukrotnie (niektóre opracowania podają, że żenił się trzykrotnie) żonaty z tancerkami 1. v. z Serafiną A. Astafiewą (1876–1934) i 2. v. z Polką Celiną W. Spryszyńską (1882–1930). Z pierwszą z nich miał syna Wiaczesława (ur. 1898), z drugiego związku zaś urodzić się miała córka Celina (1909 lub 1911 – 1959) i syn Roman (Romuald). Plotkowano, jednak że Celina była owocem związku jego siostry Matyldy z Mikołajem II. On sam, podobnie jak ojciec, prowadził „polski” dom i udzielał się charytatywnie na rzecz stołecznych Polaków, m.in. występował dla rekonwalescentów Szpitala Polskiego, działającego w czasie I wojny światowej (1914–1918) pod auspicjami petersburskiego Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników.

Krzesińska była jedną z największych sław baletu petersburskiego 2. połowy XIX i początków XX w. Rozwój niezwykłego talentu zawdzięczała ojcu, który uczył ją podstaw sztuki tanecznej, i gdy miała zaledwie trzy lata, zaczął ją zabierać do teatru. Jesienią 1880 r., w wieku ośmiu lat, wstąpiła na wydział baletowy mieszczącej się obok Teatru Aleksandryjskiego [Александринский театр] Cesarskiej Szkoły Teatralnej [Императорское театральное училище], działającej przy Dyrekcji Teatrów Cesarskich. Początkowo uczyła się w klasie Lwa I. Iwanowa (1834–1901), znanego tancerza i choreografa, twórcy układów tanecznych do m.in. Dziadka do orzechów i drugiego aktu Jeziora łabędziego Piotra I. Czajkowskiego (1840–1893). Jej nauczycielami byli także Jekaterina O. Wazem (1848–1937), Szwed Christian Johansson (1817–1903) i Włoch Enrico Cecchetti (1850–1928). Już rok po rozpoczęciu nauki wystąpiła na scenie Teatru Wielkiego w balecie Don Kichot austriackiego kompozytora baletowego Ludwiga Minkusa (1826–1917). Na przedstawieniu dyplomowym jej rocznika, podczas którego wykonywała pas de deux z Daremnej przezorności (czyli Córki źle strzeżonej) Jeana Daubervala (1742–1806), obecny był car Aleksander III (1845–1894) z rodziną. Wówczas zakochała się w następcy tronu, wielkim księciu Mikołaju Aleksandrowiczu. Z czasem połączył ją z nim namiętny romans, któremu kres położyło w listopadzie 1894 r. jego małżeństwo z Aleksandrą Fiodorowną (1872–1918). Niki, już jako car Mikołaj II, dyskretnie wspierał Krzesińską, np. w kwestii obsady co bardziej atrakcyjnych spektakli.

W późniejszym okresie zażyłe stosunki łączyły ją także z dwoma wielkimi książętami, Siergiejem Michajłowiczem (1869–1918), szefem Głównego Zarządu Artylerii, oraz Andriejem Władimirowiczem (2 maja 1879 – 30 października 1956), z którym miała syna Władimira (18 czerwca/1 lipca 1902, Strielna – 23 kwietnia 1974, Paryż), w rodzinie nazywanego Wową, i za którego już na emigracji, 17/30 stycznia 1921 r. w cerkwi Michała Archanioła w Cannes wyszła za mąż, stając się morganatyczną małżonką członka rodu Romanowów.

Szkołę teatralną ukończyła w czerwcu 1890 r. z wyróżnieniem i weszła w skład zespołu baletowego teatrów cesarskich. Swój pierwszy sezon rozpoczęła na scenie carskiego teatru letniego w Krasnym Siole [Красное Село], gdzie tańczyła i w późniejszych latach. Zatrudniona w Teatrze Maryjskim, początkowo występowała jako Krzesińska nr 2, (Krzesińską nr 1 nazywano wówczas jej starszą siostrę, Julię). Szybko znalazła się u szczytu powodzenia, tańczyła główne partie, przeważnie w baletach klasycznych. Szczególnie upodobała sobie tańce charakterystyczne i narodowe. Występowała w największych dziełach baletowych w najwybitniejszych choreografiach, jak: Córka faraona Cesare Pugniego (1802–1870), Śpiąca królewna i Jezioro łabędzie P. Czajkowskiego, Paquita Éduarda-Marie-Ernesta Deldeveza (1817–1897), Romeo i Julia Siergieja S. Prokofiewa (1891–1953), Przebudzenie flory Riccarda Eugenia Driga (1846–1930), Rajmonda Aleksandra K. Głazunowa (1865–1936) oraz jej ulubiona Esmeralda C. Pugniego. Jej głównym choreografem był Francuz Marius Petipa (1822–1910), przez 40 lat dyrektor baletu w teatrach cesarskich Petersburga, a partnerem tanecznym Nikołaj G. Legat (1869–1937). W tańcu wyróżniała się temperamentem i precyzją techniczną. Widomym świadectwem mistrzostwa jej sztuki baletowej było to, że jako pierwsza wśród rosyjskich tancerek na cesarskiej scenie wykonała znakomite 32 fouettés, z czasem włączone na stałe do Jeziora łabędziego.

Pierwszą główną rolę zatańczyła w sezonie 1891/1892 w balecie Calcabrino, w choreografii M. Petipy, do muzyki działającego najpierw w Moskwie, a od 1871 r. w Petersburgu L. Minkusa. Uznana za „najlepszą współczesną tancerkę rosyjską”, w 1895 r. wyróżniona została najwyższym tytułem baletowym primaballeriny assoluty, co wynikało z jej niekwestionowanego talentu baletowego, oryginalnej urody, a także bliskich związków z dworem cesarskim. W lutym 1900 r. na scenie Teatru Maryjskiego odbył się uroczysty benefis z okazji 10-lecia jej pracy na tej scenie. Zdobyła ogromną sławę i popularność, z wielkim powodzeniem występowała gościnnie na najlepszych scenach Europy, m.in. w Wiedniu, Paryżu, Londynie, a także kilkakrotnie w Warszawie, gdzie jej występy zawsze były wielkim sukcesem i niemałą sensacją. Warszawscy krytycy baletowi nie szczędzili jej najwyższych pochwał. W 1899 r. cały dochód z gościnnego występu przeznaczyła na rzecz warszawskiego corps de ballet. Najbardziej ceniła sobie te balety, w których występowała razem z ojcem, Feliksem – Paquita, Córka faraona i Esmeralda. Była z nim bardzo związana. Gdy zmarł w lipcu 1905 r., uczyniła zadość jego ostatniej woli i pochowała go w Warszawie, na cmentarzu Powązkowskim, gdzie 4 lata później postawiła rodzinny pomnik nagrobny. Sama jednak, mimo usilnych starań ojca, zrusyfikowała się, mówiła źle po polsku i niewiele interesowała się krajem przodków.

Tańczyła także ze swoim bratem Józefem. Rodzeństwo wykonało m.in. poloneza i mazura w nowym wystawieniu Halki Stanisława Moniuszki (1819–1872), pokazanym w Teatrze Maryjskim w 1914 r., po wybuchu I wojny światowej. Jednym z jej teatralnych partnerów był tancerz i choreograf polskiego pochodzenia Wacław Niżyński (1889–1950), z którym po raz pierwszy występowała w sezonie 1907/1908 w Teatrze Maryjskim, tańczyli w Córce źle strzeżonej, na premierze baletu Książę ogrodnik Stiepana I. Dawydowa (1777–1825), a także w Nokturnie Fryderyka Chopina (1810–1849). Niżyński partnerował jej następnie w Moskwie, Londynie i Paryżu. Do utworów Chopina tańczyli też razem u Siergieja P. Diagilewa (1872–1929), twórcy słynnych Les Ballets Russes.

W Teatrze Maryjskim przepracowała w sumie 27 lat, ostatni raz wystąpiła w lutym 1917 r. W lipcu 1917 r. na zawsze opuściła Piotrogród, a w lutym roku 1920 Rosję. Po trzech latach tułaczki zdołała uciec przed bolszewikami do Francji. Zmuszona zarabiać na życie, w 1929 r. w Paryżu przy avenue Vion Whitcomb w Passy (XVI dzielnica) otworzyła szkołę baletową. Uczyła w niej tańca m.in. Tatianę M. Riabuszynską (1917–2000), Lubow Rostową i Ninę Tarakanową. Poślubiając wielkiego księcia Andrieja Władimirowicza, otrzymała od swojego szwagra – od 1924 r. emigracyjnego „cara” – Cyryla Władimirowicza (1876–1938) tytuł „Jaśnie Oświeconej księżnej Romanowskiej” i jednocześnie przybrała swoje rzekome nazwisko rodowe Krasińska. Tego też nazwiska po usynowieniu używał jej syn Wowa, który od 1935 r. występował jako książę Romanowski-Krasiński, a od II wojny jako Władimir Romanow. Ostatni raz wystąpiła w 1936 r. w Covent Garden w Londynie, wykonując tańce rosyjskie.

Uważana jest za ostatnią wielką artystkę baletu klasycznego o akademickich tradycjach, jedną z najwybitniejszych przedstawicielek „klasycyzmu baletowego”. W 1960 r. w Paryżu zostały wydane po francusku jej wspomnienia pt. Souvenirs de la Kschessinska (z rosyjskiego rękopisu, w tłumaczeniu Arnolda Haskella; wyd. polskie M. Krzesińska, Wspomnienia. Romans z carem Mikołajem i lata następne..., przeł. D. Kułakowska, Warszawa 1996).

Dożyła prawie stu lat. Zmarła 6 grudnia 1971 r. w Paryżu. Pochowana została na podparyskim cmentarzu prawosławnym w Sainte-Geneviève-des-Bois; na prawosławie przeszła dopiero w 1925 r. Napis na pomniku głosi: „Jaśnie Oświecona księżna Maria Feliksowna Romanowska-Krasińska, zasłużona artystka teatrów cesarskich Krzesińska”. Razem z nią w mogile spoczywają: wielki książę Andriej Władimirowicz i ich syn Władimir Andriejewicz Romanowski-Krasiński, który nie założył rodziny.

Z Matyldą Krzesińską związanych jest kilka petersburskich adresów. W dzieciństwie rodzice wynajmowali mieszkania w centrum miasta, na tyle obszerne, by jej ojciec mógł udzielać lekcji tańca. Wakacje początkowo spędzali w wynajętej daczy w Ligowie, z czasem w rodzinnym letnim domu w Krasnowie [Красново], leżących przy linii Kolei Petersbursko-Warszawskiej (ok. 70 km od Petersburga). Pierwszym jej samodzielnym mieszkaniem była piętrowa willa z niewielkim ogrodem przy prosp. Angielskim [Английский пр.] 18, którą wynajął dla niej wielki książę Mikołaj Aleksandrowicz. Zamieszkała tam z siostrą Julią w lutym 1893 r.; apartament ten utrzymywała do 1906 r. Od lata 1894 r. wakacje spędzała w podpetersburskiej Strelnie [Стрельна] we własnym domu, który kupił jej wielki książę Siergiej Michajłowicz. Od 1906 r. do marca 1917 r. mieszkała we własnej willi u zbiegu prosp. Kronwerkskiego [Кронверкский пр.] 1 i ul. Bolszaja Dworianskaja [Большая Дворянская ул.] (obecnie ul. Kujbyszewa [Куйбышева ул.]) 2–4.

Zbudowana dla Krzesińskiej willa pozostaje perłą architektury secesyjnej. Położenie kamienia węgielnego odbyło się wiosną 1906 r. Autorem projektu był architekt Aleksander I. [Alexandre] von Hohen (1856–1914), współautor m.in. pobliskiego petersburskiego meczetu i gmachu Muzeum Suworowa, który także nadzorował budowę. Rozkład części pomieszczeń i ich wystrój tancerka zaprojektowała sama. Reprezentacyjna sala Biała utrzymana była w stylu rosyjskiego empire, mały narożny salonik – w stylu Ludwika XVI, sypialnia i garderoba w stylu angielskim, jadalnia i sąsiadujący z nią salon w stylu moderne. Budowla wyróżnia się oryginalną, asymetryczną bryłą oraz kontrastowym połączeniem różnorodnych materiałów: czerwonego i szarego granitu, kremowej cegły, płytek majolikowych i metalowych elementów dekoracyjnych. Całości dopełniała przeszklona oranżeria.

Wkrótce po wybuchu rewolucji lutowej 1917 r. Krzesińska z synem w pośpiechu opuścili dom. Zamieszkali wówczas przy ul. Aleksiejewskiej [Алексеевская ул.] (obecnie ul. Pisarjewa [Писарева ул.]) 10 w rejonie Admiraltiejskim, w mieszkaniu ostatniego teatralnego partnera Krzesińskiej tancerza Piotra N. Władimirowa (1893–1970). Tymczasem willę artystki zajęli żołnierze z warsztatów zmotoryzowanego dywizjonu zapasowego, wkrótce ulokował się tam również Piotrogrodzki Komitet Socjalno-Demokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików) [Российская социал-демократическая рабочая партия (большевиков)] (SDPRR(b)) i jego organizacja wojskowa, a następnie Komitet Centralny SDPRR(b), dział dystrybucji gazety „Prawda” [Правда] oraz redakcja gazety „Sołdatskaja Prawda” [Солдатская правдa]. Od 3/16 kwietnia do 4/17 lipca 1917 r. w willi rezydował też Władimir I. Uljanow-Lenin (1870–1924), który często przemawiał z balkonu na piętrze. Chcąc odzyskać willę, Krzesińska podjęła kroki prawne. Skierowała pismo do prokuratora Piotrogrodzkiej Izby Sądowej, w którym domagała się podjęcia działań w celu usunięcia z willi osób postronnych oraz wszczęcia śledztwa w sprawie poczynionych w jej wnętrzach grabieży. 5 maja 1917 r. sędzia pokoju 58. okręgu sądowego Czistoserdiłow wydał nakaz wysiedlania w ciągu 20 dni zajmujących willę rewolucyjnych organów, jednak organizacja wojskowa SDPRR(b) odmówiła opuszczania budynku, a Piotrogrodzki Komitet szybko tam powrócił. 6 lipca tego roku w trakcie konfliktu z bolszewikami willę zajęły po krwawych walkach wojska rządowe; rezydował tam czasowo przybyły do miasta batalion rowerowy. Śledztwo w sprawie willi prowadził z ramienia Rządu Tymczasowego śledczy sądu okręgowego Marian Jewniewicz, kreweny profesora Instytutu Technologicznego Hipolita Jewniewicza (1831–1903), który po opuszczeniu budynku przez bolszewików odnalazł tam papiery wielkiego księcia Sergiusza Michajłowicza. Adwokat Krzesińskiej podejmował w sprawie willi dalsze kroki, jednak 13 lipca 1917 r. primaballerina assoluta wyjechała na Kaukaz do swej daczy w kurorcie Kisłowodsk [Кисловодск], by w lutym 1920 r. definitywnie opuścić Rosję na pokładzie włoskiego statku „Semiramida”, udając się do Stambułu, a następnie do Francji.

W 1957 r. dom Krzesińskiej połączono z sąsiadującą willą przedsiębiorcy barona Wasilija E. Brandta (zm. 1924), zbudowaną w latach 1909–1910 przez architekta Romana [Roberta Friedricha] Meltzera (1860–1943). Tak powstała nowa siedziba powołanego 9 października 1919 r. Państwowego Muzeum Rewolucji, które wówczas przekształcono w Państwowe Muzeum Wielkiej Rewolucji Październikowej. Jego tradycje kontynuuje powstałe w 1991 r. Państwowe Muzeum Historii Politycznej Rosji [Государственный Музей политической истории России]. Przez wiele lat postać dawnej właścicielki upamiętniała tam niewielka stała wystawa pt. „Willa M. F. Krzesińskiej: czasy i ludzie” oraz wiele wystaw czasowych. Po gruntownej modernizacji muzeum w 2013 r. także wątek biograficzny dawnej właścicielki zyskał nową oprawę. Poświęcono jej znacznie obszerniejszą ekspozycję opatrzoną tytułem Матильда Кшесинская: фуэте судьбы [Matylda Krzesińska: fouetté losu], obrazującą jej życie osobiste i artystyczne dokonania poprzez prezentację materiałów archiwalnych, z których wiele pokazywanych jest po raz pierwszy. Część eksponatów pochodzi z innych muzeów i archiwów, m.in. ze zbiorów petersburskiego Muzeum Sztuki Teatralnej i Muzycznej oraz Centralnego Państwowego Muzeum Teatralnego im. A. A. Bachruszyna w Moskwie (fond 134), w tym Portret Nikołaja Aleksandrowicza narysowany przez samą Krzesińską.

Tancerka jest bohaterką wielu książek i filmów. Autorów szczególnie inspirował jej romans z następcą tronu. Temu wątkowi poświęcony jest m.in. dramat Gabrieli Zapolskiej (1857–1921) Carewicz, na którego podstawie powstało libretto operetki Ferenca Lehára (1870–1948) pod tym samym tytułem. Ponadto Krzesińska jest bohaterką powieści Adrienne Sharp, Prawdziwe wspomnienia Mali K. (Warszawa 2012) i Borisa Akunina (ur. 1956) Koronacja (Warszawa 2015). Kanał telewizji rosyjskiej „Kultura” nakręcił film dokumentalny pt. Матильда Кшесинская и Андрей Романов. Сказка для великого Князя [Więcej niż miłość. Matylda Krzesińska i Andriej Romanow ] w reżyserii Aleksandra Stolarowa (ur. 1959). W 2007 r. powstał też o niej serial w czterech odcinkach Звезда империи [Gwiazda Imperium] w reżyserii Jewgienija Sokołowa (ur. 1959). Obecnie w Rosji powstał film fabularny w reżyserii Aleksieja Uczitiela (ur. 1951) Матильда. Тайна дома Романовых [Matylda. Tajemnica domu Romanowów]. W roli Krzesińskiej występuje polska aktorka Michalina Olszańska (ur. 1992). Zaplanowana na październik 2017 r. premiera została przełożona w związku z protestem środowisk zbliżonych do cerkwi prawosławnej.


Bibliografia:
Encyklopedia muzyki, Warszawa 2006, s. 469; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny. Poznań 2000, s. 179 (bibliografia); Матильда Кшесинская: фуэте судьбы (stała ekspozycja w Państwowym Muzeum Historii Politycznej Rosji w Sankt Petersburgu), http://polithistory.ru/visit_us/excursions/view.php?id=470 [dostęp: 23 II 2017]; Партии Матильды Кшесинской, w: Дневник одной фарфоровой куклы, http://duchesselisa.livejournal.com/96818.html [dostęp: 23 II 2017]; L. Bazylow, Polacy w Petersburgu, Wrocław 1984, s. 210–213 oraz wyd. ros. Sankt Petersburg 2003; tenże, Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986, s. 596–600; Л. В. Белякаева-Казанская, Силуэты музыкального Петербурга, Сaнкт-Пeтербург 2013, s. 296–298 ; В. Д. Бобров, Династия Кшесинских, w: Из глубины времён, Сaнкт-Пeтербург 1997, t. 8; В. Д. Бобров, Б. М. Кириков, Особняк Кшесинской, Сaнкт-Пeтербург 1996; О. Г. Ковалик, Повседневная жизнь балерин русского императорского театр, Мocква 2011; В. М. Красовская, Русский балетный театр второй половины XIX века, Мocква, 1963; A. Kулегин, Матильда Кшесинская: фуэте судьбы, Сaнкт-Пeтербург 2013; tenże, Примадонна для императора. Николай II и Матильда Кшесинская, Сaнкт-Пeтербург 2013; M. Lewańska, Balet rosyjski i polski. Sceny petersburska i warszawska na przełomie wieków, w: Polsko-rosyjskie związki społeczno-kulturalne na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1980, s. 306–331; L. Moore, Niżyński. Bóg tańca, Warszawa 2014; B. Mucha, Artyści polscy w nowożytnej Rosji, Łódź 1994, s. 110–122; J. Sobczak, Mikołaj II – ostatni car Rosji. Studium postaci i ewolucji władzy, Pułtusk – Warszawa 2009, s. 79–89; J. Tokarczyk, Balet. Kryształowy łabędź carskiego Petersburga, Łódź 2013, s. 97–102; I. Turska, Krótki zarys historii tańca i baletu, Kraków 2010, s. 314–317; G. Wiśniewski, Stanisław Moniuszko i jego opery w Petersburgu, seria „Polonica Petropolitana” t. 4, Sankt Petersburg 2002, s. 39, 65–66; „Nasz Kraj” 2009, nr 32–33, s. 55; М. Ф. Кшесинская, Воспоминания, Мocква 1992; M. Krzesińska, Wspomnienia. Romans z carem Mikołajem i lata następne..., przekł. D. Kułakowska, Warszawa 1996; J. Talko-Hryncewicz, Wspomnienia z lat ostatnich (1908–1932), Warszawa 1932, s. 133, 141–142.

IKONOGRAFIA: 
Stała ekspozycja poświęcona Matyldzie Krzesińskiej w Państwowym Muzeum Historii Politycznej Rosji w Petersburgu: http://polithistory.ru/visit_us/view.php?id=730