Dzierzgowski Szymon / Дзежговский Семен (Шимон-Леонард) Кондрадович (1866–1928), h. Jastrzębiec, chemik, mikrobiolog,higienista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, myśliciel polityczny i działacz ruchu monarchistycznego.

Urodził się 27 października 1866 r. w rodzinie szlacheckiej w majątku Radomice (pow. płocki gub. płockiej). Był synem Konrada i Michaliny z Hutten-Czapskich, córki Leonarda. Miał brata Wacława (1866–1928), chemika. Po ukończeniu płockiego gimnazjum wyjechał do Szwajcarii. W Zurychu rozpoczął studia najpierw na politechnice, gdzie w 1890 r. uzyskał tytuł inżyniera chemika, a następnie na Wydziale Filozoficznym tamtejszego uniwersytetu, który ukończył w roku 1900 jako doktor filozofii. W trakcie studiów angażował się w życie społeczne, uczestniczył w pracach skupiających polską młodzież organizacji studenckich. Studia chemiczne otworzyły mu drogę do stanowiska asystenta na Wydziale Lekarskim uniwersytetu w Bernie w Katedrze Chemii Lekarskiej prof. Marcelego Nenckiego (1847–1901), który w 1891 r. otrzymał z Petersburga propozycję objęcia stanowiska dyrektora Instytutu Medycyny Eksperymentalnej (IME) [Институт экспериментальной медицины]. Latem tego roku Dzierzgowski jako jeden z jego najbliższych współpracowników także wyjechał nad Newę. Pod opieką swojego mentora podjął w IME badania nad chemią związków aromatycznych: syntezą estrów fenoli i chloropochodnych kwasów tłuszczowych oraz kondensacją salicylu z benzaldehydami. Ich wyniki publikował w latach 1892–1894 w języku niemieckim. Swe zainteresowania skierował następnie ku badaniom doświadczalnym nad uodpornieniem ustrojów przeciw zarazkom wywołującym groźne choroby, tj. tyfus, dżumę, cholerę i błonicę.

Jako pracownik IME czynnie uczestniczył w zwalczaniu panujących wówczas w Imperium Rosyjskim epidemii, m.in. dżumy w Kraju Astrachańskim (1899–1900) i cholery we wschodnich i południowych rejonach kraju. Wyniki badań i obserwacji związanych m.in. z tym zagadnieniem opublikował w latach 1895–1900 w ponad 60 publikacjach, które ukazały się w cenionych medycznych czasopismach w językach rosyjskim, niemieckim i polskim. W tekstach tych poruszał kwestie praktyczne i teoretyczne z zakresu odporności i higieny. Były wśród nich takie publikacje, jak: Filtry domowe Berkefelda (1893), Przyczyny zmętnienia surowicy przeciwbłoniczej (1897), O stosunku surowicy przeciwbłoniczej do toksyny błoniczej (1898), Przyczynek do nauki o dezynfekcyi mieszkań (1899) czy Przyczynek do sprawy dziedziczenia sztucznej odporności przeciw błonicy (1900).

Doświadczenie Dzierzgowskiego, zdobyte zarówno w zwalczaniu epidemii, jak i w szerokich badaniach laboratoryjnych nad surowicami i szczepionkami, przyczyniło się do skutecznej walki z chorobami zakaźnymi oraz pozwoliło na praktyczne szkolenie lekarzy w zwalczaniu epidemii. Rozwijając tę gałąź medycyny, wspólnie z prof. Nenckim prowadził badania nad środkami odkażającymi zarówno syntetycznymi jak i naturalnymi. Wielokrotnie pełnił obowiązki przewodniczącego komisji sanitarnych opiniujących projekty petersburskich wodociągów i kanalizacji. Czasowo kierował mieszczącym się w forcie „Aleksander I” w Kronsztadzie specjalnym laboratorium, w którym pracowano nad szczepionkami. W czasie epidemii cholery w 1909 r. jako pierwszy w Rosji zorganizował chlorowanie wody w kronsztadzkich wodociągach. Badał też m.in. siłę bakteriobójczego działania łatwo pozyskiwanego i taniego w Rosji dziegciu brzozowego oraz organizował biologiczną oczyszczalnię wody w Carskim Siole. Po śmierci M. Nenckiego w 1901 r., w którego warszawskim pogrzebie uczestniczył, został kierownikiem Wydziału Higieny IME, podczas gdy prof. Włodzimierz Podwysocki (1857–1913) objął kierownictwo Wydziału Chemii, a od roku 1905 całego instytutu. Był także członkiem Rady Medycznej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Bardzo dobre warunki finansowe i lokalowe IME pozwalały na prowadzenie szerokich badań naukowych, umożliwiały również wielokrotne wyprawy Dzierzgowskiego do Londynu, Paryża, Berlina, gdzie mógł pogłębiać wiedzę dotyczącą prowadzonych badań nad surowicami i szczepieniami.

Okres petersburski był dla niego czasem niezwykle intensywnej i owocnej pracy naukowej, która przyniosła mu uznanie w świecie naukowym. Jako zasłużony higienista i inżynier chemii konsultował też powstającą w Warszawie Pracownię Serologiczną. Po śmierci W. Podwysockiego w 1913 r. został dyrektorem IME oraz członkiem państwowej Rady Lekarskiej. W czasie I wojny światowej, jako członek komitetu wojennego, w charakterze szefa sanitarnego organizował zarówno na froncie, jak i wśród ludności cywilnej Piotrogrodu walkę z epidemiami oraz obronę przeciwgazową. W czasie wojennych podróży służbowych przyczynił się również do uratowania wielu polskich kościołów i rezydencji. Był bowiem jednym z pierwszych i najaktywniejszych członków utworzonego w 1908 r. Petersburskiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Nad Newą należał również do Koła Lekarzy Polskich, a po jego przekształceniu w 1908 r. do Związku Polskiego Lekarzy i Przyrodników, w którym kierował sekcją medyczną, a od roku 1913 pełnił też funkcję jednego z wiceprzewodniczących tego korporacyjnego stowarzyszenia naukowego.

Jako jego petersburskie adresy zamieszkania księgi adresowe podają od 1894 r. do 1903 r. IME przy ul. Łopuchinskiej [Лопухинская ул.] (obecnie ul. Akademika Pawłowa [Академика Павлова ул.]) 12, w latach 1904–1905 pros. Kamiennoostrowskij [Каменноостровский пр.] 4, w okresie od 1906 do 1908 r. ul. Millionną [Миллионная ул.] 25, zaś w latach 1909–1914 ul. Bolszą Dworianską [Большая Дворянская ул.] (obecnie ul. Kujbyszewa [Куйбышева ул.]) 23, a od 1915 r. ponownie w IME.

Po wybuchu rewolucji 1917 r., a następnie wojny domowej podjął decyzję o powrocie do odradzającej się ojczyzny. 1 stycznia 1918 r. został zwolniony ze stanowiska dyrektora IME. Początkowo (1918) zatrudnił się w Ministerstwie Zdrowia, w którym objął stanowisko naczelnika ds. higieny miast i wsi. W następnym roku zorganizował i kierował sekcją higieny publicznej i medycyny społecznej. W 1920 r. został powołany na stanowisko pierwszego kierownika Katedry Higieny Uniwersytetu Warszawskiego (UW), gdzie powierzono mu zadanie stworzenia odpowiednich warunków do pracy dydaktycznej i naukowej. Kontynuując badania nad surowicami odpornościowymi, publikował kolejne prace na ten temat, tworząc jednocześnie na UW prężne środowisko młodych naukowców zainteresowanych tym zagadnieniem. Angażował się również w pracę społeczną w kręgu młodzieży akademickiej. Powołał do życia i był pierwszym prezesem Samopomocy Społecznej Studentów (SSS). W tym samym czasie (1920) wraz ze Stanisławem Bądzyńskim (1862–1929) i Władysławem Antonim Gluzińskim (1856–1935) organizował Polską Akademię Lekarską, którą włączono później do Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) w Krakowie. W 1921 r. został członkiem korespondentem PAU. Brał także czynny udział m.in. w pracach Towarzystwa Naukowego Higienicznego i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

Wykazując od czasów studenckich skłonność do działań publicznych, Dzierzgowski zaangażował się również w działalność polityczną. Jako prezes SSS wstąpił do utworzonej w 1918 r., a kierowanej przez płk. Czesława Mączyńskiego (1881–1935), prawicowej Straży Narodowej, która po udziale w styczniowym zamachu stanu 1919 r. przeprowadzonym przez płk. Mariana Januszjatisa (1889–1973) została w tymże roku rozwiązana przez siły rządowe. Dzierzgowski wierzył, że dochowując wierności zasadom Konstytucji 3 maja z 1791 r. Polska może być silnym, opartym na katolickim fundamencie państwem z niezależną i dziedziczną władzą. Uważał, że „iluzja demokratyczna należy do najcięższych form psychozy społecznej”, dlatego też związał się z ruchem monarchistycznym, finansując i uczestnicząc w organizacji powstałego z połączenia Obozu Monarchistów Polskich i Organizacji Monarchistycznej „Zjednoczenia Monarchistów Polskich” (ZMP).

W początkach 1924 r. był jednym ze współzałożycieli pisma „Pro Patria”, a od roku 1925 prezesem Zarządu Tymczasowego Obozu Monarchistów Polskich. Od 27 lutego 1926 r. pełnił też funkcję wicemarszałka Rady Naczelnej Zjednoczenia Monarchistów Polskich. Swoje poglądy polityczne przedstawiał w wielu publikacjach, z których najbardziej znane to: Demokracja i monarchia (1925), Wyjaśnienie naszych programowych tez politycznych (1927) i Król źródłem władzy (1928). ZMP nie przyłączyło się do skierowanego przeciwko rządowi Wincentego Witosa (1874–1945) zamachu stanu z 1926 r., a wręcz go broniło, skutkiem czego Dzierzgowski został w czasie wydarzeń majowych czasowo aresztowany. Wkrótce potem rząd rozwiązał ZMP, on sam nie ustawał jednak w głoszeniu monarchistycznych poglądów, uważając monarchię za ustrój najbardziej zgodny z prawami natury. Jego zdaniem tak ważny w świecie organicznym biologiczny instynkt samozachowawczy kształtował się prawidłowo kolejno w: rodzinie, rodzie, narodzie i państwie, a miłość i odpowiedzialność rodziców za potomstwo na poziomie politycznym odpowiadała miłości i odpowiedzialności monarchy za poddanych. W jego argumentacji wyraźnie uwidaczniał się wpływ zawodowego wykształcenia.

Sam rodziny nie założył. Zmarł nagle z powodu choroby serca 6 grudnia 1928 r. w Warszawie. Pochowany został w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Powązkowskim (kw. 173, rz. 6, m. 33/34).



Bibliografia:
B. Д. Кучеренко, Дзержговский С.-Л.К., w: Большая медицинская энциклопедия.,  https://бмэ.орг/index.php/ДЗЕРЖГОВСКИЙ_Симон-Леонард_Конрадович [dostęp: 12 IX 2017]; S. Dąbrowski, Szymon Dzierzgowski, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1948, t. 6, s. 150 (bibliografia); A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 80 (bibliografia); J. Bartyzel, Kameloci królewscy. Monarchizm w II Rzeczypospolitej, „Tygodnik Powszechny” 1983, nr 37; A. Górski, Monarchiści II Rzeczypospolitej, „Nowy Świat” 1992, nr 223; J. M. Majchrowski, Ugrupowania monarchistyczne w latach Drugiej Rzeczypospolitej, Wrocław 1988; L. K., Śp. Szymon Dzierzgowski, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego” 1929, nr 22 (nekrolog).