Czapski (Hutten-Czapski) Józef Maria Franciszek / Чапский Юзеф (Иосиф) Георгиевич (1896–1993), h. Leliwa, malarz, krytyk sztuki, pisarz i publicysta (pseudonimy Marek Sienny, J. Cz., jcz), oficer Wojska Polskiego, autor jednej z pierwszych relacji o zbrodni katyńskiej.

Urodził się 2 kwietnia 1896 r. w Pradze (tam też został ochrzczony 4 kwietnia) w arystokratycznej polsko-czesko-austriackiej rodzinie. Był wnukiem numizmatyka i bibliofila Emeryka Zachariasza Hutten-Czapskiego (1828–1896), a synem Jerzego Hutten-Czapskiego (1861–1930), abiturienta petersburskiej Annenschule, mińskiego adwokata, przewodniczącego tamtejszego zgromadzenia szlacheckiego oraz prezesa m.in. towarzystw rolniczego i dobroczynności, i Józefy Leopoldyny z hr. Thun-Hohensteinów (1867–1903). Dziad ze strony matki Fridrich hr. von Thun und Hohenstein (1810–1881) był w latach 1859–1862 posłem austriackim w Petersburgu. Czapski miał sześcioro rodzeństwa: Leopoldynę Elżbietę (1887–1969), Elżbietę Marię (1888–1972), Karolinę Marię (1891–1967), Marię Leopoldynę (1895–1981), Stanisława Gedeona (1898–1959) i Różę Marię (1901–1986). Jego krewnymi byli bałtyccy Meyendorffowie, w tym darzony przezeń szacunkiem i sympatią brat babki dyplomata i poseł do III i IV Dumy Państwowej Aleksandr F. Meyendorff (1869–1964) oraz Gieorgij W. Cziczerin (1872–1936), ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR w latach 1918–1930.

Wczesne lata spędził Czapski w domu rodzinnym w Przyłukach [błr. Прылукі] pod Mińskiem, gdzie pod okiem osobistego nauczyciela odebrał wstępną edukację; wedle siostry Marii w dzieciństwie nie znał rosyjskiego. Do stolicy Imperium Rosyjskiego przybył w towarzystwie młodszego brata Stanisława i nauczyciela Władysława Iwanowskiego. Mieszkał tam w latach 1912–1919, kolejno pod adresami: ul. Troickaja [Троицкая ул.] (obecnie Rubinsteina [Рубинштейна ул.]) 36, (dom ten należał do prezydenta Warszawy w latach 1892– 1906 gen. Nikołaja W. Bibikowa [1842–1923]), w Carskim Siole (obecnie Puszkin) – Biezymiannyj pier. [Безымянный пер.] 7 m. 17 (budynek nie zachował się; mieszkali tam pod opieką W. Iwanowskiego z bratem, kuzynami „snobem” Emerykiem Augustem [1897–1979] i „komunistą” Wojciechem [1899–1937] Hutten-Czapskimi oraz innymi chłopcami z polskich rodzin) i Oziernyj pier. [Озерной пер.] 12 (dom A. F. Meyendorffa) oraz w okresie falansteru w zaułku Stolarnym [Столярный пер.] 11–9 (dom Wilhelma K. Kleibera [1862–1939]) – jak ustaliła Tatiana F. Kosinowa, następnie przy ul. Galernej [Галерная ул.] 58–60 (pałac hr. Bobrinskich). Okres ten znalazł fragmentaryczne odbicie w jego wspomnieniach, esejach i artykułach.

18/31 sierpnia 1912 r. zapisał się z bratem do powstałego w 1901 r. petersburskiego gimnazjum rządowego nr 12, mieszczącego się w oficynie kamienicy czynszowej przy nab. Fontanki [Фонтанки p. наб.] 40/ prosp. Newskim [Невский пр.] 68 (nie zachowała się; gimnazjum funkcjonowało od strony Fontanki). Kurs rozpoczął od razu w szóstej klasie, a jednym z jego nauczycieli był matematyk Karol Pieniążkiewicz (ur. 1874). Chłonął wówczas współczesną literaturę rosyjską, pobierał lekcje fortepianu i rysunku, regularnie uczestniczył w spotkaniach dyskusyjnych poświęconych sztuce. W tym okresie był też bardzo religijny, pozostawał pod wpływem księdza Zygmunta Łozińskiego (1870–1932) w latach 1913–1917 proboszcza popularnej wśród polskiej inteligencji kaplicy Maltańskiej, do której uczęszczał. Edukację ukończył 28 kwietnia/11 maja 1915 r. z najwyższymi notami ze wszystkich przedmiotów (nie było wśród nich rysunku) oraz złotym medalem i wyróżnieniem z nauk ścisłych, co uprawniało go do wstąpienia na uniwersytet bez egzaminów wstępnych.

17/30 czerwca 1915 r. został przyjęty na Wydział Prawa Cesarskiego Uniwersytetu Piotrogrodzkiego. W roku akademickim 1915/1916 uczęszczał na kursy: encyklopedii prawa, historii prawa rzymskiego i rosyjskiego, ewidencji państwowej, ekonomii politycznej i statystyki. Po latach twierdził z przekąsem, że niczego się wtedy nie nauczył, a jednocześnie opowiadał: „Kochałem się w Puszkinie, w Dostojewskim. Miałem jakiś kompleks niższości wobec literatury rosyjskiej” (film Czapski, reż. A. Holland, A. Wolski, 1985). W związku z wybuchem I wojny światowej (1914) i uchyleniem przez Radę Ministrów (styczeń 1916) ustawy gwarantującej studentom odroczenie służby wojskowej latem 1916 r. stanął w obliczu powołania do jednostki liniowej. W tej sytuacji postanowił skorzystać z możliwości uzyskania w przyspieszonym trybie stopnia podoficerskiego i 25 maja tego roku zwrócił się do rektora z prośbą o zwolnienie z uczelni, które uzyskał 31 maja. Dzięki koneksjom ojca (w tym pomocy gen. N. W. Bibikowa) wstąpił do Korpusu Paziów [Пажеский Его Императорского Величества корпус]. W tej elitarnej uczelni wojskowej kształcił się na młodszego oficera kawalerii od 1/14 czerwca 1916 do 13/26 lutego 1917 r. (pierwsze dni rewolucji lutowej spędził w szkolnym szpitalu). Korpus Paziów, w którym było wówczas sporo Polaków, w tym kuzyni hr. Platerowie, ukończył ze stopniem chorążego [прапорщик]. Następnie służył w operującym od lipca 1917 r. w ramach I Korpusu Polskiego 1. Pułku Ułanów Krechowieckich (1. PUK), który latem tego roku walczył z wojskami państw centralnych w rejonie Stanisławowa, Tarnopola i Kałusza (Ukraina). Kiedy dokładnie rozpoczął służbę w 1. PUK, nie wiadomo, ale zimą 1918 r. był już jako podporucznik w Piotrogrodzie, gdzie był świadkiem dobrze zapamiętanej rozmowy z premierem Rządu Tymczasowego ks. Gieorgijem J. Lwowem (1861–1925). Spotkanie to, w którym Lwów lekceważył zagrożenie ze strony bolszewików, miało miejsce w domu A. F. Meyendorffa tuż przed oficjalnym przekazaniem władzy Aleksandrowi F. Kiereńskiemu (21 lipca). Nie wiadomo, czy uczestniczył w pierwszym balu 1. PUK, zorganizowanym pod koniec tego roku w siedzibie ufundowanego przez finansistę i społecznika Karola Jaroszyńskiego (1878–1929)
Domu i Klubu Młodzieży Polskiej „Zgoda” przy kanale Kriukowa [Крюкова кан. наб.] 12. Bywał tam jednak regularnie, korzystając również z tamtejszej stołówki, co uwieczniła w okolicznościowym wierszyku spokrewniona z Jaroszyńskim Aniela z Jaxów-Małachowskich Wysocka (1896–1991):
„Ma jednego stołownika
Co cienkości jest patyka
Wysokości Eifel wieży
Gdy się go na metry zmierzy
Głową sięga sfer błękitu
I obija tynk z sufitu
A gdy łapkę swą wydłuży
Myślisz – że za wiosło służy.
Lecz z tym wszystkim szarm nielada
W tym drągalu się rozsiada
Zwłaszcza, kiedy bierze piano
Zgięty w trzy nad fortepiano.”
(taż, Wspomnienia, mszp, s. 38–39).

Czapski nie najlepiej znosił jednak to, że nosząc mundur, miałby zabijać. Siostra Karolina pisała: „[…] jest dla mnie straszne, że jesteś w wojsku – gdybyś umarł w bagnach pińskich czy chińskich dla Chrystusa, to byłabym szczęśliwa, ale nie żebyś zabijał ludzi” (J. Moskwa, Antoni Marylski i Laski, s. 42). Pod wpływem m.in. twórczości Lwa N. Tołstoja (1828–1910), o którym pisał, że „był pierwszym mistrzem mojej młodości” (Swoboda tajemna, 1991), oraz na skutek własnych przemyśleń, wyznając jednocześnie, że jego „tołstojostwo było książkowe i abstrakcyjne” (film Czapski, 1985), poddał się ruchowi pacyfistycznemu. W styczniu 1918 r. wraz z Antonim Józefem Marylskim (1894–1973), przyszłym duchownym i założycielem Zakładu dla Niewidomych w podwarszawskich Laskach, wystąpił z 1. PUK. Wspólnie z Marylskim, jego bratem Edwardem (ur. 1897) oraz ze swoimi starszymi siostrami Karoliną i Marią od lutego do maja 1918 r. tworzyli najpierw w domu Kleibera, potem w byłym pałacu hr. Bobrinskich, zajmując pokoje dla służby, wspólnotę religijno-pacyfistyczną (chrześcijański falanster). W lutym–marcu 1918 r. młodzi Czapscy próbowali bezowocnie załatwić u władz bolszewickich zgodę na dopuszczenie Czerwonego Krzyża do więzień, w tej sprawie Czapski osobiście udał się do swego krewniaka, ówczesnego ludowego komisarza spraw zagranicznych G. W. Cziczerina. Wszyscy głodowali. Jedynie A. Marylski, duchowy przywódca grupy, posiadał zatrudnienie jako nocny stróż w domu Kleibera. Pomocną dłoń podał im K. Jaroszyński, pozwalając korzystać z pomieszczeń w „Zgodzie” oraz dając zatrudnienie (Józefowi, Marii i E. Marylskiemu) w tworzonej na bazie skupowanych przez siebie za bezcen książek bibliotece ekonomicznej, kierowanej przez byłego bibliotekarza Dumy Państwowej Aljeksieja M. Biełowa (1867–1936). Czapski odwiedzał też dom Jaroszyńskiego przy ul. Bolszej Morskiej [Большая Морская ул.] 52, gdzie dostawał zupę dla członków religijno-pacyfistycznej wspólnoty. Rodzeństwo Czapskich z Marylskim przed południem zajmowało się katalogowaniem książek. Popołudniami zaś jak pisał w liście z 5 kwietnia 1918 r. A. Marylski „[…] albo odwiedziny bliskich nam ludzi, albo siedzimy w domu [w pałacu hr. Bobrinskich] czytając i rozmawiając (ja zwykle na dyżurze). Bywamy u [Lubomira (1859–1915) i Zofii z Kierbedziów (1871–1963)] Dymszów, p. [Jadwigi z Jałowieckich (1875–1951), żony Władysława (1860–1916)] Żukowskiej, p. [Karola] Jaroszyńskiego, p. [Henryka] Przewłockiego, p. Święcickiego (oficera naszego pułku odciętego od Bobrujska), barona Meyendorffa, wuja Czapskich, jednego z najwybitniejszych ludzi jako umysł i charakter w Rosyi. U niego zbieramy się co niedziela na wieczory muzykalne. Czapscy i Święciccy grają, mamy śpiew i obcowanie z bardzo wybitną indywidualnością gospodarza. Poza tym, na ile nam pieniędzy starcza (pracują na życie i siostry Czapskie), chodzimy na koncerty czy do teatru. Wieczorem […] zwykle siedzimy w domu” (J. Moskwa, Antoni Marylski i Laski, s. 48–49). W końcu A. Marylski poważnie się rozchorował i po interwencji Jaroszyńskiego trafił na leczenie do jego pałacu na Wyspie Kamiennej [Каменный остров]; następnie dobrodziej wywiózł go nielegalnie przez Kijów do odrodzonej Polski. Niemal w tym samym czasie Czapscy otrzymali wiadomość o ciężkiej chorobie ojca.

Tymczasem w związku z kapitulacją I Korpusu Polskiego (21 maja 1918 r.) 1. PUK rozwiązano. Dzięki kontaktom Henryka Przewłockiego (1884–1946), późniejszego męża siostry Karoliny, oraz wsparciu Komisji Likwidacyjnej ds. Królestwa Polskiego, a także pomocy barona A. Meyendorffa w czerwcu 1918 r. rodzeństwo Czapskich opuściło Piotrogród w niemieckim pociągu z reparacjami wojennymi i osiadło w Warszawie. W listopadzie 1918 r. decyzją Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego 1. PUK został odtworzony. Czapski zgłosił się wówczas do jego dowództwa z prośbą o przydział zadania niewymagającego noszenia broni. Jeszcze w tym samym miesiącu, zaopatrzony w dokumenty na obce nazwisko i pieniądze na łapówki, oddelegowany został do Piotrogrodu (podróżował eszelonem wraz z rosyjskimi jeńcami, powracającymi z Niemiec) w celu odszukania pięciu zaginionych oficerów (w tym swego przyjaciela – rtm. Bronisława Romera [1891–1918]) i żołnierzy. Informacji szukał m.in. u związanego najpierw z dworem carskim, a następnie bolszewikami, zamieszkałego przy ul. Żukowskiego [Жуковского ул.] 47 agenta ochrany Iwana F. Manasiewicza-Manujłowa (1865–1918). Ostatecznie dzięki pomocy „sumienia rosyjskiej rewolucji”, sekretarza piotrogrodzkiego komitetu Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) Jeleny D. Stasowej (1873–1966), z którą spotkał się w Smolnym, udało mu się ustalić, że zostali oni rozstrzelani.

W tym okresie Czapski przeżywał kolejny kryzys światopoglądowy. Poznał wówczas czołowych przedstawicieli literatury srebrnego wieku: Dmitrija S. Miereżkowskiego (1865–1941), Zinaidę N. Gippius (1869–1945) i Dmitrija W. Fiłosofowa (1872–1940). Pod wpływem Miereżkowskiego, w którego petersburskim mieszkaniu przy ul. Siergijewskiej [Сергиевская ул.] (obecnie Czajkowskiego [Чайковского ул.]) 83 bywał wielokrotnie, odrzucił poglądy pacyfistyczne i zaczął fascynować się myślą pisarza i filozofa Wasilija W. Rozanowa (1856–1919). Fiłosofow z kolei stał się jego mentorem literackim. Znajomość tę pogłębił w latach 20. XX w. w Warszawie, gdzie Fiłosofow jako działacz białej emigracji i wydawca pisma Rosyjskiego Komitetu Politycznego „Za Swobodu” [За свободу] wciągnął go z siostrą Marią w krąg osób związanych z polsko-rosyjskim klubem literackim „Domek na Kołomnie”. Ślady tej zażyłości widoczne są w wydanych także po polsku dziennikach Gippius i niepublikowanych zapiskach Fiłosofowa.

Pod koniec stycznia 1919 r. Czapski nielegalnie powrócił z Piotrogrodu do odrodzonej Polski (w drodze czytał opublikowany w 1906 r. tekst Miereżkowskiego Грядущий хам [Nadchodzący cham], dotyczący przyszłości Europy i miejsca Rosji w nowym ładzie europejskim). Prawdopodobnie w marcu tego roku zaciągnął się do składającej się głównie z krakowskiej młodzieży akademickiej załogi pociągu pancernego nr 53 „Śmiały”, którego komendantem był piłsudczyk por. Stanisław Małagowski (1893–1919), i wziął udział w walkach polsko-ukraińskich. Uczestniczył następnie z 1. PUK w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r., biorąc udział w wyprawie kijowskiej. Awansował na podporucznika i został odznaczony orderem Virtuti Militari V kl. oraz Krzyżem Walecznych (1922). Pozostawał wtedy pod wpływem pism młodopolskiego filozofa i pisarza Stanisława Brzozowskiego (1878–1911), który – wedle jego własnych słów – uczył go Polski.

W kolejnych latach Czapski poświęcił się sztuce. Jeszcze w październiku 1918 r. zapisał się na warszawską Akademię Sztuk Pięknych (ASP), ale ze względu na wyjazd do Piotrogrodu, a następnie działania wojenne nie zdążył podjąć studiów. Wykształcenie artystyczne w zakresie malarstwa zdobywał od jesieni 1920 r. do roku 1924 już w krakowskiej ASP, gdzie jego nauczycielami byli m.in. Wojciech Weiss (1875–1950) i Józef Pankiewicz (1866–1940). W latach 1924–1931 z grupą malarzy, którzy pod auspicjami Pankiewicza zawiązali tzw. Komitet Paryski (kapiści), kontynuował studia malarskie we Francji. Jego nosząca cechy postimpresjonizmu twórczość artystyczna przeszła wtedy ewolucję ku ekspresjonizmowi. Intensywną pracę malarską przerwał wybuch II wojny światowej.

Jako oficer rezerwy Czapski został zmobilizowany 3 września 1939 r. do 8. Pułku Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego i 27 września w Chmielku pod Lwowem trafił do radzieckiej niewoli. Do września 1941 r. był internowany w kolejnych obozach jenieckich Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych ZSRR (NKWD) w Starobielsku, Pawliszczew-Borze i Griazowcu koło Wołogdy. W tym ostatnim wygłosił cykl odczytów poświęconych literaturze francuskiej oraz polskiemu i francuskiemu malarstwu. Podyktowane współwięźniom prelekcje o Marcelu Prouście (1871–1922) udało mu się ocalić; ukazały się w polskim przekładzie w 1948 r. Dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności (interwencja III Rzeszy, która upomniała się o niego jako osobę urodzoną na obszarze zaanektowanym przez Hitlera) uniknął losu ofiar zbrodni katyńskiej. Świadectwem tego czasu są Wspomnienia starobielskie (1944).

Podpisany 30 lipca 1941 r. układ Sikorski–Majski przyniósł Czapskiemu wolność. Wstąpił do dowodzonej przez gen. Władysława Andersa (1892–1970) Armii Polskiej w ZSRR. Generał powierzył Czapskiemu poszukiwania w ZSRR 15 tys. polskich jeńców wojennych więzionych w obozach NKWD w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Zrelacjonował je w książce Na nieludzkiej ziemi (1949). Zanim w 1942 r. wydostał się z ZSRR do Iranu, rozmawiał w Taszkiencie z pisarką Lidią Czukowską (1907–1996), a także poznał u pisarza Aleksieja N. Tołstoja (1883–1945) wybitną poetkę Annę A. Achmatową (1889–1966). Przypuszcza się (tak uważała m.in. Nadieżda Ja. Mandelsztam [1899–1980]), że artystyczną reminiscencją tego spotkania jest składający się na cykl Stronice taszkienckie (1959) wiersz poetki pod wymownym tytułem Oboje straciliśmy rozum w tę noc…; z Achamtową spotkał się raz jeszcze w Paryżu w 1965 r. Pełniąc odpowiedzialną funkcję kierownika Wydziału Propagandy i Informacji Polskich Sił Zbrojnych na Wschodzie, Czapski przemierzył cały szlak armii II Korpusu Polskiego, zakończony walkami na froncie włoskim w stopniu majora.

Od 1945 r. mieszkał w Paryżu, gdzie początkowo szefował placówce II Korpusu i Ministerstwa Informacji rządu londyńskiego. Wraz z Jerzym Giedroyciem (1906–2000), Zofią (1910–2003) i Zygmuntem (1908–1979) Hertzami współtworzył w roku 1946 w Rzymie emigracyjne wydawnictwo Instytut Literacki (IL), które rok później przeniesione zostało do Maisons-Laffitte, nieopodal Paryża. Był jednym z założycieli i redaktorów oraz autorem wychodzącego od czerwca 1947 r. organu prasowego IL – miesięcznika „Kultura”. Od 1954 r. do końca życia mieszkał z siostrą Marią, historykiem literatury i eseistką w Maisons-Laffitte – domu-siedzibie redakcji „Kultury”. W 1950 r. wziął udział w Kongresie Wolności Kultury w Berlinie. Ani działalność polityczna, ani nawet aktywność pisarska i publicystyczna (za którą otrzymał kilka nagród) nie były jednak głównym zajęciem Czapskiego, który czuł się przede wszystkim malarzem. Za życia jego prace prezentowane były na wielu wystawach międzynarodowych, choć nigdy w Rosji, a w Polsce tylko w 1957 i 1992 r.

Mimo dramatycznych doświadczeń Czapski nigdy nie zerwał więzi z Rosją. Współpracował z wydawanym przez pisarza i antykomunistycznego działacza Władimira Je. Maksimowa (właśc. Lew A. Samsonow, 1930–1995) czołowym organem prasowym tzw. trzeciej fali emigracji rosyjskiej – czasopismem „Kontynent” [Континент]. Kontakty z rosyjskimi kręgami dysydenckimi były wyrazem jego fascynacji artystyczno-intelektualnymi osiągnięciami przedrewolucyjnej Rosji. Pisał m.in.: „Nie o to chodzi, czy kocham Rosję czy jej nienawidzę. Chodzi o to, że wykreślić jej z historii żaden Polak nie potrafi, że jej historia, literatura należą do kultury świata, że miała ona i ma dotychczas ogromny wpływ na formację umysłową na Zachodzie, wcale nie tylko negatywną. […] nie wolno pisać z prostacką pogardą o całym narodzie” (Czy Maritain miał rację, „Kultura” 1949, nr 3). W 1974 r. wspólnie z Giedroyciem odwiedził w Zurychu Aleksandra I. Sołżenicyna (1918–2008), któremu przesłał swoje wspomnienia z okresu rewolucji wykorzystane w jego powieści Красное колесо [Czerwone koło] (1983–1991).

Nie założył rodziny. Zmarł 12 stycznia 1993 r. w Maisons-Laffitte. Został pochowany na cmentarzu w Le Mesnil-le-Roi, gdzie spoczął obok siostry Marii i innych twórców paryskiej „Kultury”. Archiwalia, pamiątki, księgozbiór oraz rodzinne dokumenty zapisał w testamencie Muzeum Narodowemu w Krakowie (MNK). Odznaczony był m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1990).

Od 12 listopada do 15 grudnia 1996 r. w Państwowym Muzeum Anny Achmatowej w Fontannym Domu przy prosp. Litiejnym [Литейный пр.] 53 urządzono według scenariusza Krystyny Zachwatowicz (ur. 1930) i przy wsparciu Konsulatu Generalnego RP dokumentalną wystawę poświęconą stuleciu urodzin Czapskiego (Человек и место. Юзеф Чапский. К 100-летию со дня рождения). Zaprezentowano na niej 226 fotografii oraz kopie dokumentów pochodzących ze zbiorów rosyjskich; nie pokazano natomiast żadnej jego pracy malarskiej.

22 kwietnia 2016 r. w Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego – w Oddziale MNK udostępniono publiczności Pawilon Józefa Czapskiego. Znajduje się w nim stała ekspozycja dokumentująca życie artysty, zawierająca m.in. wyposażenie jego pokoju z Maisons-Laffitte, oraz organizowane są wystawy czasowe i wydarzenia towarzyszące.


Bibliografia:
B. Białokozowicz, Józef Czapski i literatura rosyjska, „Slavia Orientalis” 1990, nr 1–2, s. 81–100; W. Karpiński, Portret Czapskiego, Wrocław 1996 i wyd. 2 Warszawa 2015; Т. Kosinowa, Czapski w Sankt-Petersburgu, przeł. P. M., „Zeszyty Literackie” 1997, t. 58, z. 2, s. 167–169; taż, Petersburg w biografii Józefa Czapskiego, przeł. H. Dubyk, tamże 2012, t. 120, z. 4, s. 174–182; toż po rosyjsku: Т. Ф. Косинова, Петербург в биографии Юзефа Чапского: факты и умолчания, w: Право на имя. Биографика XX века. Девятые чтения памяти Вениамина Иофе, Санкт-Петербург 2012, s. 161–169 i toż „Новая Польша” 2012, nr 6, s. 31–39; taż, Экскурсия по Петербургу Юзефа Чапского, http://www.cogita.ru/polskii-peterburg/yuzef-chapskii/exkurs-peterburg-chapskogo, [dostęp: 30 X 2018] (bibliografia, w tym archiwalia); taż, Петербург Юзефа Чапского. Ч.1, http://www.cogita.ru/polskii-peterburg/yuzef-chapskii/peterburg-yuzefa-chapskogo.-chast-1 [dostęp: 30 X 2018]; taż, Толстовский фаланстер Чапских-Марыльских в Петрограде 1918, http://www.cogita.ru/polskii-peterburg/yuzef-chapskii/tolstovskii-falanster-chapskih-marylskih-v-petrograde-1918 [dostęp: 30 X 2018]; J. Moskwa, Antoni Marylski i Laski, Kraków 1987, s. 42–52; J. Pollakówna, Kalendarium życia Józefa Czapskiego, w: Józef Czapski – podziemna korona. Fragmenty dzienników, rysunki, kalendarium życia, oprac. J. Marciniak, Poznań 1993, s. 43–47; Человек и место: Юзеф Чапский. К 100-летию со дня рождения [Каталог выставки], Краков 1996; J. Czapski, Wspomnienia starobielskie, [b.m.w.] 1944 i wydania nast.; tenże, Na nieludzkiej ziemi, Paryż 1949 i wydania nast.; tenże, Tumult i widma, Paryż 1981 i wydania nast.; tenże, Wyrwane strony, Paryż 1983; tenże, Patrząc, Kraków 1983 i wydania nast.; tenże, Swoboda tajemna, Warszawa 1989 („O Brzozowskim”, s. 36–50 [przedruk „Kultura” 1963, nr 1 i 2 (183–184)] i „Człowiek w Rosji Sowieckiej” [niedruk. odczyt wygłoszony w USA], s. 121–136); tenże, Czytając, Kraków 1990 i wydania nast.; Budowa pawilonu Józefa Czapskiego w MNK, http://mnk.pl/artykul/budowa-pawilonu-jozefa-czapskiego-w-muzeum-narodowym-w-krakowie [dostęp: 25 I 2016]; Józef Czapski. Kalendarium życia, http://www.czapscy.org.pl/czapscy.php [dostęp 25.01.2016]; B. Gancarz, (LI) Twarze ludzkie. Józef Czapski a Rosjanie [niedrukowany tekst wystąpienia w ramach „Dominikańskiej Szkoły Współczesności”, Kraków, 9 X2004], http://krakowianin1961.salon24.pl/601777,li-twarze-ludzkie-jozef-czapski-a-rosjanie,4 [dostęp: 28 I 2016]; Wierzyłem, że oni żyją. Zapis niepublikowanej rozmowy Andrzeja Wajdy z Józefem Czapskim, „Polityka” 10 IX 2007, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kultura/228549,1,rozmowa-z-jozefem-czapskim.read [dostęp: 2 XI 2018]; Российский государственный исторический aрхив (РГИА) w Sankt Petersburgu: F. 1343, op. 46, d. 1160 (m.in. wpis do księgi szlachty gub. mińskiej z 1898 r.); Центральный государственный исторический aрхив Санкт-Петербурга (ЦГИА СПб) w Sankt Petersburgu: F. 14, op. 3. d. 65743 (kartoteka J. Czapskiego w Uniwersytecie Petersburskim); A. z Jaxa-Małachowskich Wysocka, Wspomnienia (kserokopia mps w posiadaniu redakcji dzięki uprzejmości Andrzeja Mańkowskiego z Warszawy).

Т. Ф. Косинова, Экскурсия по Петербургу Юзефа Чапского
[Wycieczka po Petersburgu śladami J. Czapskiego]:

Т. Ф. Косинова, Петербург Юзефа Чапского. Ч.1 [Petersburg Józefa Czapskiego, cz. 1]:

Т. Ф. Косинова, Толстовский фаланстер Чапских-Марыльских в Петрограде 1918 [Tołstojowski falanster Czapskich i Marylskich w Piotrogrodzie 1918 r.]:

Т. Ф. Косинова, Жажда другого мира: Юзеф Чапский в Петрограде 1917-1918 годов
[Pragnienie innego świata: Józef Czapski w Piotrogrodzie w latach 1917-1918]: