Baudouin de Courtenay Jan Niecisław / Бодуэн де Куртенэ Иван Александрович (1845–1929), światowej sławy językoznawca, twórca tzw. kazańskiej szkoły lingwistycznej, współtwórca fundamentów dwudziestowiecznej lingwistyki, profesor Uniwersytetów Petersburskiego (UP), Kazańskiego, Dorpackiego, Krakowskiego i Warszawskiego (UW), publicysta i społecznik.

Urodził się 1/13 marca 1845 r. w Radzyminie pod Warszawą w Królestwie Polskim. Był najstarszym z dwanaściorga dzieci Aleksandra (ur. 1815), radzymińskiego geometry, i Jadwigi z Dobrzyńskich (ur. 1815). Rodzina Baudouinów de Courtenay wywodziła się z francuskiej arystokracji, a jej przedstawiciele przybyli do Polski na przełomie XVII i XVIII wieku. Po ukończeniu gimnazjum realnego w Warszawie Baudouin de Courtenay studiował od 1862 r. na Wydziale Historyczno-Filozoficznym Warszawskiej Szkoły Głównej. W 1866 r. otrzymał stopień magistra. Jako stypendysta rosyjskiego Ministerstwa Oświaty wysłany został do Pragi, Wiednia, Berlina i Jeny. W 1868 r. trafił do Petersburga, gdzie przebywał do 1872 r. Na UP uzupełniał studia pod kierunkiem filologa, slawisty i etnografa profesora Izmaiła I. Sriezniewskiego (1812–1880). W trakcie pobytu nad Newą wyjechał na kilka miesięcy do Lipska, gdzie na podstawie pracy pt. Einige Fälle der Wirkung der Analogie In der polnischen Deklination otrzymał stopnień doktora filozofii, tam też ukazała się jego rosyjskojęzyczna praca О древне-польском языке до XIV столетия [O języku staropolskim do XIV wieku], na której podstawie w 1870 r. otrzymał magisterium na UP i został mianowany privat docentem językoznawstwa porównawczego i sanskrytu na Wydziale Historyczno-Filologicznym UP. Jednocześnie pracował jako nauczyciel jęz. rosyjskiego, starosłowiańskiego i łaciny w jednym z petersburskich prywatnych gimnazjów. W 1873 r. obronił na UP doktorat na podstawie pracy Опыт фонетики рязанских говоров [Doświadczanie fonetyki gwary riazańskiej] (Варшава-Сaнкт-Петербург-Лейпциг 1875), za którą to publikację otrzymał nagrodę Cesarskiej Akademii Nauk.

Odrzucone prośby o przyjęcie na uniwersytety w Krakowie i Kijowie spowodowały, że w 1875 r. Baudouin de Courtenay udał się na odległy Uniwersytet w Kazaniu na Powołżu, gdzie objął stanowisko profesora zwyczajnego gramatyki języków indoeuropejskich. Okres kazański według Ludwika Bazylowa był początkiem „kalejdoskopu przenosin” – wędrówek uczonego po różnych ośrodkach uniwersyteckich. Stanowił też ważny epizod w jego życiu, gdyż właśnie wtedy opublikował swój doktorat i stworzył ze swoim uczniem Polakiem Mikołajem Kruszewskim (1851–1887), prekursorem fonologii (nauki o systemach dźwiękowych języków), tzw. kazańską szkołę lingwistyczną (Baudouinowską), której przedmiotem stała się filozofia języka. Wykładał też w kazańskiej Akademii Duchownej (1876–1880). Na okres ten przypadł również początek kontaktów uczonego z Cesarską Akademią Nauk w Petersburgu, której członkiem korespondentem II Wydziału (języka rosyjskiego i literatury) został wybrany w 1897 r. W latach 1883–1893 przebywał w Dorpacie (ros. Дерпт, dzisiejsze Tartu w Estonii), gdzie pracował na uniwersytecie. Był tam kierownikiem katedry gramatyki porównawczej języków słowiańskich. W 1894 r. przeniósł się z rodziną do Krakowa. Na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ) otrzymał bowiem kontrakt jako profesor językoznawstwa porównawczego i sanskrytu. Wobec nacisków władz austro-węgierskich, które uznały, że w swoich pracach propaguje panslawizm, w 1899 r. nie przedłużono z nim współpracy.

W 1900 r. Baudouin de Courtenay ponownie znalazł się z rodziną w Petersburgu i rozpoczął pracę na UP. Początkowo był zatrudniony w charakterze docenta językoznawstwa i gramatyki porównawczej języków słowiańskich. W 1901 r. otrzymał oficjalną nominację na stanowisko profesora zwyczajnego i kierownika Katedry Językoznawstwa Porównawczego i Sanskrytu. Będąc wykładowcą na Wydziale Historyczno-Filologicznym, prowadził różnorodne zajęcia: od wstępu do językoznawstwa poprzez porównawcze językoznawstwo i gramatykę, sanskryt po specjalistyczne seminaria dotyczące morfologii i etymologii języka oraz fonetyki. Prócz dydaktyki zajmował się działalnością w strukturach uczelni. Był członkiem uniwersyteckiego sądu dyscyplinarnego, a w 1910 r. został dziekanem Wydziału Historyczno-Filologicznego. Pełnił również funkcję kierownika Koła Naukowego Studentów Polaków Uniwersytetu Petersburskiego.

Postawa etyczna Baudouina de Courtenay jako uczonego była bezkompromisowa. Głośno manifestował prawdę, obiektywizm i niezależność nauki, promując jej nieprzekupność. Był zdecydowanym przeciwnikiem jakiejkolwiek nietolerancji, orędownikiem równouprawnienia języka i obrońcą mniejszości narodowych. Otwarcie manifestował wolność sumienia i rozdział Kościoła od państwa. Choć zarzucano mu antypatriotyzm, był gorącym polskim patriotą, jednak zdawał sobie sprawę z negatywnych odcieni polskości i skłonności Polaków do ksenofobii, zaściankowości i megalomanii narodowej. Ze wspomnień córki Eweliny i uczniów dowiadujemy się, że uczonego cechowała silna osobowość, był tytanem pracy (potrafił pracować od 4 rano do 9 wieczorem). Jako pedagog cieszył się szacunkiem wśród studentów. Egzaminy, choć obfitujące w trudne pytania, należały raczej do łatwych. Lubił pracę fizyczną w ogrodzie, którą w Petersburgu zastępowało mu roznoszenie drewna opałowego po pokojach. W domu rodzinnym obowiązywały reguły surowego wychowania, poszanowania dla pracy i obowiązków. Miał poczucie humoru, cenił sobie muzykę i teatr jednak w okresie petersburskim rodzina Baudouinów rezygnowała z wyjść na rzecz spędzania wolnego czasu w zaciszu domowym. Nie znosił też ponurej petersburskiej aury.

W okresie rewolucji 1905 r. politycznie i światopoglądowo sympatyzował z założoną wówczas liberalną Partią Konstytucyjno-Demokratyczną [Конституционно-демократическая партия], tzw. kadetami. Wstąpił do jej frakcji akademickiej i był jednym z organizatorów zjazdu Związku Autonomistów-Federalistów, zrzeszających przedstawicieli nierosyjskich narodowości Imperium Rosyjskiego. Brał też czynny udział w dyskusji programowej na II Zjeździe Kadetów w 1906 r. W 1913 r. opublikował broszurę Национальный и территориальный признак в автономии [Narodowy i terytorialny czynnik w autonomii], za którą 25 maja 1914 r. został skazany na 2 lata więzienia. Ostatecznie zasądzoną karę 3 miesięcy odsiedział od listopada 1914 r. do stycznia 1915 r. w słynnym areszcie śledczym Kriesty [Кресты]. Wyrok ten ze względu na olbrzymie zasługi autora dla nauki rosyjskiej wywołał falę krytyki i protestów w rosyjskim środowisku naukowym.

W okresie petersburskim podjął się redakcji wielu przedsięwzięć wydawniczych o charakterze encyklopedycznym i słownikowym. Wymienić tutaj należy chociażby trzecie wydanie monumentalnego słownika Толковый словарь живого великорусского языка [Opisowy słownik języka rosyjskiego] Vladimira I. Dahla (1801–1872), słynną publikację encyklopedyczną Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона [Słownik encyklopedyczny Brokhauza-Efrona] czy wydawaną przez Cesarską Akademię Nauk „Bibliografię słowianoznawstwa” [Библиография словянознаства]. W czasie wieloletniej pracy na UP wychował liczne grono uczniów m.in.: Lwa W. Szczerbę (1880–1944), Jewgienija D. Poliwanowa (1891–1938), Nikołaja S. Trubeckiego (1890–1938), Wasilija O. Bogorodickiego (1857–1941), Romana O. Jakobsona (1896–1982) czy Maxa Vasmera (1886–1962) – pierwszego męża córki Cezarii.

Był członkiem wielu towarzystw naukowych (rosyjskich i zagranicznych), w tym m.in.: Akademii Umiejętności w Krakowie (od 1887 r.), Towarzystwa Neofilologicznego Uniwersytetu Petersburskiego (członek honorowy) i Rosyjskiego Towarzystwa Antropologicznego tegoż uniwersytetu, a także członkiem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, w którym odpowiadał za transkrypcję nazw słowiańskich. Został powołany w skład mającej na celu przygotowanie projektu reformy ortografii Komisji do Spraw Zagadnień Pisowni Języka Rosyjskiego. Od 1907 r. rozpoczął dodatkową pracę jako wykładowca na tzw. Kursach Biestużewskich (Wyższe Kursy Żeńskie). Wykładał również na Wydziale Pedagogicznym w petersburskim Instytucie Psychoneurologicznym. W 1905 r. uczestniczył w zjeździe profesorów w Petersburgu.

Na uwagę zasługuje ogromna praca naukowa i olbrzymi dorobek Baudouina de Corytenay, który przyniósł mu uznanie w świecie. Był autorem kilkuset (jego bibliografia zawiera ponad 600 pozycji, w tym ok. 280 napisanych w okresie petersburskim) prac, poświęconych przede wszystkim kwestiom języka w ogóle, a także zagadnieniom społecznym, politycznym i narodowościowym. Ciekawą lekturą są także jego listy (ponad 700). Najwięcej uwagi w pracy naukowej poświęcił, rzecz jasna, zagadnieniom językoznawstwa. Jego spektrum zainteresowań lingwistycznych było bardzo szerokie. W sferze dydaktyki był przede wszystkim indoeuropeistą, zajmował się głównie gramatyką porównawczą w obrębie indoeuropejskiej grupy językowej ze szczególnym uwzględnieniem sanskrytu. Natomiast w swych badaniach naukowych przeciwstawiał się dotychczasowemu, „ciasnemu” rozumieniu językoznawstwa. Uważał, że nie można badać języka w oderwaniu od człowieka, jako istoty społecznej i psychicznej. Postrzegał język (językoznawstwo) jako integralny twór psychiki człowieka. Jego zainteresowania badawcze ograniczały się głównie do rodziny języków indoeuropejskich, w szczególności zaś języków słowiańskich. Poznawał języki, narzecza i dialekty słoweńskie, chorwackie, polskie, litewskie, rosyjskie i inne. Zajmował się również ogólną teorią języka, fonologią i morfonologią (odkrywca jednostki językowej – morfemu), kształtowaniem mowy u dzieci, logopedią i wieloma innymi dziedzinami językoznawstwa.

Baudouin de Courtenay był nie tylko światowej klasy językoznawcą, lecz również znakomitym publicystą – patriotą i wnikliwym obserwatorem współczesnych czasów – któremu bliskie były kwestie społeczne i polityczne. Współpracował z licznymi czasopismami. Bardzo wiele publikował na łamach petersburskich periodyków, m.in. „Nowoje Wriemia” [Новое Время], „Żurnał Ministierstwa Narodnogo Proswieszczienija” [Журнал Министерства народного просвещения], „Birżewyje Wiedomosti” [Биржевые ведомости], „Syn Otiecziestwa” [Сын отечества], „Rus” [Русь], „Dziennik Petrogradzki”, „Dziennik Narodowy” czy wydawany od 1882 r. „Kraj” Erazma Piltza (1851–1929). Jak opisuje we wspomnieniach współpracownik „Kraju” dramaturg Stefan Krzywoszewski (1866–1950), redakcje mimo niewątpliwej wartości artykułów Baudouina de Courtenay nie zawsze kwapiły się do druku z uwagi na ich rozwlekłość i zbyt dużą objętość. Sprawiało to, że uczony, nie mogąc znaleźć dla swych tekstów miejsca w stołecznych gazetach, odczytywał je często w trakcie proszonych wizyt w domach petersburskiej Polonii. Niemniej jednak na łamach „Kraju” właśnie opublikował cykl artykułów dotyczący ośrodków akademickich: Uniwersytet Jagielloński w ciągu pięciu wieków istnienia. Źródła i prace historyczne (1900), Stuletni jubileusz Uniwersytetu Juriewskiego (1903), Uniwersytet w Wilnie (1906). Z pozostałych prób pozalingwistycznych wiele prac uczonego dotyczyło kwestii narodowościowych. Wymienić tu należy m.in. opublikowane na łamach krakowskiej „Krytyki” artykuły: Ze zjazdu autonomistów, czyli przedstawicieli narodowości nierosyjskich w Petersburgu (1906) czy W sprawie antysemityzmu postępowego (1911).

Baudouin de Courtenay aktywnie uczestniczył w życiu polskiej kolonii nad Newą. Był orędownikiem popularyzacji kultury polskiej wśród Polaków Petersburga. W 1915 r. został wybrany na prezesa zarządu Towarzystwa Popierania Polskiego Teatru Ludowego, zajmującego się „krzewieniem kultury narodowej oraz sztuki teatralnej i muzycznej w obrębie środowiska robotniczego”. Towarzystwo inicjowało sztuki teatralne, koncerty wieczory literackie i inne inicjatywy artystyczne. Odrębną formą działalności społecznej była jego praca na rzecz polskiej inteligencji. Razem z wybitnym filologiem klasycznym i profesorem UP Tadeuszem Zielińskim (1859–1944) objął kierownictwo utworzonych w 1916 r., a adresowanych do wysiedleńców z Królestwa Polskiego dwuletnich Wyższych Kursów Polskich w Piotrogrodzie. Był wraz z gen. Aleksandrem Babiańskim (1853–1931) oraz związanym także z kadetami Aleksandrem Lednickim (1866–1934) członkiem utworzonego również w 1916 r. pod prezesurą profesora UP, liberała Władimira D. Kuzmina-Karawajewa (1859–1928), polsko-rosyjskiego Koła Przyjaciół Niezawisłości Polski [Kружок друзей независимости Польши]. Udzielał się na rzecz gimnazjalnego koła rodziców, popierał starania kobiet o możliwość podjęcia studiów wyższych, brał udział w posiedzeniach działającego nad Newą formalnie od wiosny 1916 r., a de facto od 1908 r. Piotrogrodzkiego Koła Warszawskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości i innych organizacji. Wśród jego petersburskich przyjaciół byli m.in.: adwokat Włodzimierz Spasowicz (1829–1906), T. Zieliński, historyk prawa i socjolog Leon Petrażycki (1867–1931) czy historyk-archiwista Stanisław Ptaszycki (1853–1933).

W Petersburgu mieszkał wraz z rodziną najpierw przy ul. 5 Roty [5-ой роты ул.] (obecnie 5 Krasnoarmiejskaja [5-я Красноармейская ул.]) 6 (1901–1903), potem ul. Mohilewskiej [Могилевская ул.] (obecnie prosp. Lermontowskij [Лермонтовский пр.]) 23 (1904–1907), a od 1908 r. na Wyspie Wasilewskiej [Васильевский остров] początkowo przy 10 Linii [10-я линия] 23 (do 1909 r.), a następnie Sjezdowskiej linii [Съездовская линия] (potem Kadecka linia [Кадетска линя B. O.], obecnie 1-a linia [1-я линия]) 9 (1910–1917). I wojna światowa i wydarzenia rewolucyjne 1917 r. przyczyniły się do pogorszenia sytuacji materialnej rodziny i wpłynęły na decyzję o opuszczeniu Piotrogrodu, co nastąpiło w końcu roku akademickiego 1917/1918. Uczony był zmuszony pozostawić swoją bibliotekę, materiały naukowe i meble (z rzeczy tych tylko część została zwrócona w późniejszym okresie).

Po przyjeździe do odrodzonego kraju w 1918 r. związał się z UW, gdzie prowadził wykłady z językoznawstwa w charakterze profesora honorowego. W okresie tym powstały m.in.: Kwestia żydowska w państwie polskim (Warszawa 1923), W kwestii narodowościowej (Warszawa 1926) oraz Tolerancja. Równouprawnienie. Wolnomyślicielstwo. Wyznanie paszportowe (Warszawa 1923). Uwagę zwraca też praca pt. Mój stosunek do kościoła (Warszawa 1927), będąca swoistą „religijną autobiografią”, w której uczony przypieczętował swój akt wystąpienia z Kościoła katolickiego. Swoją publicystyką – pisał lingwista Stanisław Urbańczyk (1909–2001) – narażał się „rządom nacjonalistycznym tak w Rosji, jak i w Polsce, narażał się Kościołom, rządzącej warstwie społecznej w Rosji i w Polsce, narażał się wszelkim hurrapatriotom” (tenże, Życie i droga naukowa Jana B. de Courtenay, w: Jan Niecisław Baudouin de Courtenay a lingwistyka światowa, Wrocław 1989, s. 517). W pierwszych wyborach prezydenckich w 1922 r. został zgłoszony przez mniejszości narodowe, których praw był gorącym orędownikiem, na kandydata na urząd prezydenta RP. Kandydaturę swą nazywał „demonstracyjną” i uważał ją za nadużycie podjęte bez jego wiedzy i wbrew woli. Po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza (1865–1922) był jedną z osób, które potępiając mord nacjonalisty Eligiusza Niewiadomskiego (1869–1923), podpisały petycję o złagodzeniu wyroku i niewykonywaniu kary śmierci.

Zdaniem Witolda Doroszewskiego „dzieło życia Baudouina de Courtenay należy do dwóch narodów: polskiego i rosyjskiego. Jego byli uczniowie, Polacy i Rosjanie, jednakowo jak sądzę żywią dla niego uczucie wdzięczności zarówno za to, co winni są swemu Nauczycielowi w dziedzinie językoznawstwa, jak i za trwający w ich pamięci obraz człowieka wyjątkowej szlachetności uczuć […]” (W. Doroszewski, Jan Baudouin de Courtenay, „Slavia Orientalis” 1962, R. 11, nr 4, s. 446). Z kolei L. Szczerba nadmienił: „doprawdy nie można powiedzieć, do nauki jakiego narodu należy jego działalność. Pracował wśród Rosjan, Polaków, Niemców (w Dorpacie), pisał po polsku, po rosyjsku, po słoweńsku, po czesku, po niemiecku, po francusku, po włosku, po litewsku […]” (cyt. za W. Winogradow, Jan Baudouin de Courtenay, „Slavia Orientalis” 1962, R. 11, nr 4, s. 447).

Był dwukrotnie żonaty. Pierwsza żona Cezaria Pryfke (1841–1878), którą poślubił w 1876 r., zmarła w Warszawie podczas porodu wraz z dwojgiem nienarodzonych bliźniąt i pochowana została na tamtejszym cmentarzu ewangelicko-augsburskim. Drugą jego żoną była od 1882 r. Romualda z Bagnickich (27 listopada 1857 w Aleksandrówce – 26 lutego 1935 w Warszawie) – absolwentka Wyższych Kursów Żeńskich (zwanych Kursami Biestużewskimi), lekarka, publicystka oraz działaczka polonijna i oświatowa, która spoczęła w grobowcu Małachowskich na Powązkach (kw. 21, rz. 4, m. 27, 28). Z małżeństwa tego narodziło się pięcioro dzieci. Syn Świętosław (ur. 17 listopada 1888 w Dorpacie), który był prawnikiem i dyplomatą, oraz córki: Cezaria Anna (1885–1967) Vasmer-Ehrenkreutz-Jędrzejowiczowa, etnograf i etnolog, Zofia (1887–1967) malarka, Ewelina (1892–1984), historyk, zamężna ze Stanisławem Janem Małachowskim-Łempickim (1884–1959), i Maria (1897–1945), prawniczka, żona lekarza Sławomira Kieresant-Wiśniewskiego.

Zmarł 3 listopada 1929 r. w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu ewangelicko-reformowanym przy ul. Żytniej na Woli, co miało związek z ogłoszoną w 1927 r. apostazją.

Odznaczony był rosyjskimi orderami: św. Stanisława III kl. i II kl. (1879), św. Anny III kl. i II kl. (1884), św. Włodzimierza IV kl. (1903), oraz medalami „Na pamiątkę rządów cesarza Aleksandra III” i „Na pamiątkę 300-lecia Domu Romanowów”.



Bibliografia:
Nowy Korbut. Literatura pozytywizmu i młodej polski, Warszawa 1970, t. 13 (bibliografia prac J. Baudouina de Courtenay); Бодуэн де Куртенэ, Иван Александрович, w: Новая иллюстрированная энциклопедия, кн. 3 (Би-Ве) = Большая Российская энциклопедия, Москва 2003, кн. 3, s. 27–28; И. Лось, Бодуэн де Куртенэ, Иван-Игнатий-Нецислав Андреевич, w: Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона, Сaнкт-Пeербург 1891, t. 4, s. 222; A. Kijas, Polacy w Rosji do XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, Poznań 2000, s. 18–19 (bibliografia); В. В. Колесов, Бодуэн де Куртенэ И.А. w: Славяноведение в дореволюционной России. Биобиблиографический словарь, Москва 1979, s. 75–78; K. Nitsch, Baudouin de Courtenay Jan, w: Polski słownik biograficzny, Kraków 1935, t. 1, s. 359–362 (bibliografia); С. А. Венгеров, Критико-биографичeский словарь русcких писателей и ученых, Санкт-Петербург 1897, t. 5, s. 18–50; Бодуэн де Куртенэ Иван (Игнатий-Нецислав) Александрович, w: Санкт-Петербургский государственный университет. Биографика, http://bioslovhist.history.spbu.ru/component/fabrik/details/1/167.html [dostęp: 21 IX 2016] (bibliografia); W. Doroszewski, Jan Baudouin de Courtenay 1845–1929, w: Portrety uczonych polskich, Kraków 1974; tenże, Jan Baudouin de Courtenay, „Slavia Orientalis” 1962, R. 11, nr 4, s. 437–446; Бодуэновские чтения: Бодуэн де Куртенэ и современная лингвистика: Междунар. науч. конф. (Казань, 11-13 дек. 2001 г.). Труды и материалы, под общ. ред. К. Р. Галиуллина, Г. А. Николаева, Казань 2001, t. 1–2; Działalność naukowa, dydaktyczna i społeczno-polityczna Jana Niecisława Baudouina de Courtenay w Rosji, red. J. Róziewicz, Wrocław 1991; R. Jakobson, Kazańska szkoła polskiej lingwistyki i jej miejsce w światowym rozwoju fonologii, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 1960, z. 19, s. 1–34; И. А. Бодуэн де Куртенэ (К 30-летию со дня смерти), Отв. ред. С. Б. Бернштейн, Москва 1960; Jan Niecisław Baudouin de Courtenay a lingwistyka światowa. Materiały z konferencji międzynarodowej Warszawa 4–7 IX 1979, Wrocław 1989; Г. А. Николаев, Иван Александрович Бодуэн де Куртенэ, 1845–1929, Казань 2001; R. A. Rothstein, Działalność społeczna Jana Baudouina de Courtenay, „Poradnik Językowy” 1976, nr 1 (zeszyt poświęcony J. Baudouinowi de Courtenay); J. Róziewicz, Związki Jana Baudouina de Courtenay z Cesarską Akademią Nauk w Petersburgu, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1987, R. 32, nr 3–4, s. 711–729; E. Stankiewicz, Baudouin de Courtenay a podstawy współczesnego językoznawstwa, Wrocław 1986 (bibliografia); Т. С. Шарадзенидзе, Лингвистическая теория И. А. Бодуэна де Куртенэ и её место в языкознании ХIX–XX в., Москва 1980; H. Ułaszyn, Jan Baudouin de Courtenay. Charakterystyka ogólna uczonego i człowieka (1845–1929), Poznań 1934; W. Winogradow, Jan Baudouin de Courtenay, „Slavia Orientalis” 1962, R. 11, nr 4, s. 447–460; В. В. Виноградов, И. А. Бодуэн де Куртенэ, w: И. А. Бодуэн де Куртенэ. Избранные труды по общему языкознанию, Мoсква 1963, t. 1, s. 6–20; J. N. Baudouin de Courtenay, Dzieła wybrane, Warszawa 1974–1990, t. 1–6 (bibliografia); tenże, Listy z lat 1870–1927, oprac. E. Stachurski, Kraków 2002 (bibliografia); Jan Baudouin de Courtenay. Miejcie odwagę myślenia… Wybór pism publicystycznych z lat 1898–1929, ze wstępem M. Skarżyńskiego, Kraków 2007 (bibliografia); S. Krzywoszewski, Długie życie. Wspomnienia, Warszawa 1947, t. 1, s. 128–130; E. Małachowska, E. Małachowska, Jan Baudouin de Courtenay w życiu prywatnym (wspomnienia o moim ojcu), cz. I, „Przegląd Humanistyczny” 1973, nr 3, s. 91–104; taż, Jan Baudouin de Courtenay w życiu prywatnym, cz. II, tamże, 1973, nr 5, s. 119–131; taż, Stosunek profesora do słuchaczy w ich wspomnieniach, „Poradnik Językowy” 1976, nr 1 – poświęcony J. B. de Courtenay, s. 25–31; Петербургский филиал Архива Российской Академии наук (PFA RAN) w Sankt Petersburgu: F. 102 (Бодуэн де Куртенэ И. А.) – akta personalne 380 j. a. z lat 1868–1909.